Η Παλαιστίνη και τα κοινά ή ο Μαρξ και η musha’a.
του Peter Linebaugh
[ Το παρόν κείμενο δημοσιεύτηκε τον Μάρτιο 2024 στο The Journal of World-Systems Research και στην ιστοσελίδα counterpunch.org. Η μετάφραση του κειμένου στα ελληνικά έγινε από τον Σωκράτη Παπάζογλου. Η ελληνική μετάφραση δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο alterthess. ]
Το 1958 ο υποδιευθυντής του Γυμνασίου του Καράτσι (Πακιστάν), το οποίο ιδρύθηκε το 1848 από την Εκκλησία της Αγγλίας, διάβαζε από τη Βίβλο στην πρωινή συγκέντρωση. Το ανάγνωσμα από τις Πράξεις των Αποστόλων 17:23 αναφερόταν στη δήλωση του Απόστολου Παύλου όταν είδε στην Αθήνα το μνημείο για έναν άγνωστο Θεό. «Αυτόν που εσείς λατρεύετε χωρίς να τον γνωρίζετε, αυτόν εγώ τώρα σας αναγγέλλω». Και σε αυτό το σημείο εγώ, δεκαεπτά ετών τότε, φώναξα την απάντηση για να την ακούσουν όλοι: «Τον κομμουνισμό».
Ως παιδί τόσο της βρετανικής όσο και της αμερικανικής αυτοκρατορίας είχα καταλήξει σε αυτή την επαναστατική θέση δύο χρόνια νωρίτερα, στο Στρατιωτικό Γυμνάσιο της Φρανκφούρτης. Με βάση το Κομμουνιστικό Μανιφέστο, που μελετούσα στη βιβλιοθήκη της Λέσχης Αξιωματικών στο κτίριο της I.G. Farben, ήμουν σε θέση να απαντήσω σε αυτό το αρχαίο ζήτημα που τέθηκε στην αθηναϊκή αγορά από έναν άνδρα από την Παλαιστίνη.
Δεν προσεγγίζω τους πολέμους στην Παλαιστίνη ως ειδικός της αραβικής ή της εβραϊκής γλώσσας, ούτε και ως γνώστης άλλων μορφών ζωής στην περιοχή — της ελιάς, της αμυγδαλιάς, της συκιάς, των εσπεριδοειδών, των προβάτων, του βαμβακιού, ή δημητριακών όπως το σιτάρι. Μιλάω ως μελετητής και παντοτινός θαυμαστής των ριζοσπαστικών, καταργητικών (abolitionist) και αντινομικών (antinomian) παραδόσεων: του Ιησού και των προφητών, του Karl Marx, του Gerard Winstanley, του Thomas Spence, του Olaudah Equiano, των IWW, του Frederick Douglass, του Shunryu Suzuki, της Elizabeth Poole, της Ann Setter, του Ivan Illich, του Malcolm X, του William Blake, της Silvia Federici, του E.P. Thompson, του Robin Kelley, του Manuel Yang, της Michaela Brennan, των συλλογικοτήτων Midnight Notes, CounterPunch και Retort· και έπειτα ασχολήθηκα ως ιστορικός με όλες αυτές τις παραδόσεις, με ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα κοινά. Όπως είπαμε ο Marcus Rediker κι εγώ στην εισαγωγή της αραβικής μετάφρασης του βιβλίου μας Many-Headed Hydra, ο Ηρόδοτος, «ο παππούς της Ιστορίας», εξήγησε ότι η Παλαιστίνη βρισκόταν μεταξύ της Φοινίκης και της Αιγύπτου.
Όμως ο Παύλος δεν επισκέφθηκε μόνο την Αθήνα, την πατρίδα της φιλοσοφίας (philia = αγάπη, Sophia = θεά της σοφίας), αλλά βρέθηκε και σε συναθροίσεις όπου «τα είχαν όλα κοινά» (Πράξεις 4:32). Το Ιωβηλαίο ήταν κάτι ακόμα που καταλάβαινα από τη Βίβλο, γιατί μου αρέσουν οι αρχές του: επιστροφή της γης, ελευθερία τώρα, όχι εργασία, απαλλαγή από τα χρέη και ανάπαυση της σεβαστής μητέρας Γης. Όλα αυτά μου φαίνονται ένας ωραίος συνδυασμός επανάστασης και χαλάρωσης. Ο Παύλος, που ακολούθησε τον Ιησού, διώχθηκε από τη γενέτειρά του και παραλίγο να δολοφονηθεί επειδή διακήρυξε την έλευση του ιωβηλαίου τώρα. Μίλησε για ανάπαυση και συγχώρεση. Μόνο τα κοινά μπορεί να αποτελέσουν την οικονομική βάση αυτού του πράγματος. Και ο αγώνας στην Παλαιστίνη μάς βοηθάει να το διαπιστώσουμε.
Πιστεύω ότι η musha’a (καλλιεργήσιμες εκτάσεις που ανήκουν στην κοινότητα), όπως και παρόμοιες πρακτικές οπουδήποτε αλλού στον κόσμο, μπορούν να μας βοηθήσουν να κάνουμε πραγματικότητα έναν κόσμο βασισμένο σε δίκαιους όρους αμοιβαιότητας — ονομάστε τον όπως συνηθίζετε: αληθινό κομμουνισμό, συνεργατική αυτοδιαχείριση, κοινά. Η σύγχρονη σκέψη για τα κοινά γεννήθηκε από τους αγώνες ενάντια στις νέες περιφράξεις της νεοφιλελεύθερης εποχής και εμπνεύστηκε από τις πρακτικές των κοινών που εφαρμόζονται στις αυτόνομες ζαπατιστικές κοινότητες στην Τσιάπας και από την υπεράσπισή τους του εχίδο. Τα κοινά γίνονται πλέον αντιληπτά ως μια βασική εννοιολογική τομή στον προσανατολισμό των οραμάτων και των δρόμων προς ένα μετακαπιταλιστικό μέλλον. Τα κοινά σηματοδοτούν επίσης τη ριζοσπαστική διέξοδο από τις παραλυτικές αποτυχίες και κληρονομιές των μοντερνιστικών κρατικών σοσιαλισμών.1
Πρέπει να γράψω για τη musha’a, μια μορφή κατοχής και χρήσης της γης ή κοινών στην Παλαιστίνη, την οποία οι Οθωμανοί, οι Βρετανοί και οι Ισραηλινοί προσπάθησαν να καταστρέψουν. Περιλαμβάνει συλλογική ιδιοκτησία, συνεργατική εργασία και περιοδική αναδιανομή. Αρχές που συναντώνται επίσης στην αρχαιότερη διακήρυξη της διαγραφής χρεών, της απελευθέρωσης από τη δουλεία και της αποκατάστασης του δικαιώματος κατοχής και χρήσης της γης, και οι οποίες υιοθετήθηκαν, εκτός από το ιωβηλαίο, από τον Ενμέτενα, έναν ηγεμόνα του Λαγκάς, γύρω στο 2400 π.Χ. και εξελίχθηκαν σε γενική παροχή αμνηστίας.2 Η musha’a ήταν ένας θεσμός άμυνας απέναντι στο φόβο της φορολόγησης και της στρατολόγησης από τις οθωμανικές αρχές.
Η πλανητική σημασία της Παλαιστίνης είναι τριπλή: πρώτον, αφορά τη γεωγραφική της θέση στη συμβολή τριών ηπείρων, της Ασίας, της Αφρικής και της Ευρώπης, και στις μεταξύ τους θάλασσες. Δεύτερον, αφορά τα προϊόντα της γης της, όπως και του υπεδάφους της (δημητριακά, ορυκτά, πετρέλαιο και φυσικό αέριο). Και τρίτον, αφορά τη σημασία της Παλαιστίνης σε σχέση με τον Χριστιανισμό, το Ισλάμ και τον Ιουδαϊσμό. Τρεις μεγάλες θρησκείες, τρεις μεγάλες ήπειροι, και πρωτότυπες μέθοδοι στην καλλιέργεια της γης, στις εξορύξεις από τη γη και στις γεωτρήσεις, που δημιούργησαν τρόπους παραγωγής από την «εύφορη ημισέληνο» μέχρι σήμερα, με το πετρέλαιο και τις τρομερές αναταράξεις που επιφέρει σε πλανητικό επίπεδο. Ο αγώνας για την απελευθέρωση της Παλαιστίνης έχει γεωγραφικό εύρος και ιστορικό βάθος, γεγονός που εξηγεί γιατί θεωρείται «η ψυχή της ψυχής όλων των αγώνων μας». Έχει αφυπνίσει όλο τον κόσμο.
Για να γνωρίσουμε περαιτέρω το θέμα, αν και με κίνδυνο να περάσουμε από το σύγχρονο μεγαλείο στο γελοίο παρελθόν, ας δούμε μια αναφορά που παρουσιάστηκε στις 20 Ιανουαρίου 1890, στο Ινστιτούτο Βικτώρια (Victoria Institute) του Λονδίνου, από τον δόκτορα James Reid. Εξηγεί πώς στη νότια Παλαιστίνη το καλλιεργήσιμο έδαφος κατανεμήθηκε με κλήρο:
Τα άτομα που προτίθενται να καλλιεργήσουν τη γη χωρίζονται σε ομάδες, και στον αρχηγό κάθε ομάδας κληρώνεται ένα τμήμα γης ανάλογο με τον αριθμό των ατόμων της ομάδας του. Κάθε τμήμα αποτελείται από εδάφη διαφορετικής γονιμότητας και ποιότητας. Αυτά τα τμήματα στη συνέχεια υποδιαιρούνται, μετρώντας τα με μια βουκέντρα ή με ένα σκοινί που ονομάζεται habaleh, το αντίστοιχο του σκοινιού μέτρησης που αναφέρεται στη Βίβλο. Οι αγρότες, στις περιοχές που έχουν αυτό το έθιμο, προτιμούν αυτή τη μέθοδο της κομμουνιστικής μοιρασιάς παρά το δικαίωμα της εσαεί κατοχής γης (fee simple).3
Το «δικαίωμα της εσαεί κατοχής γης» είναι μια φεουδαρχική έκφραση, ένας αγγλικός νομικός όρος για την ατομική ιδιοκτησία: μπορείτε να τη χρησιμοποιήσετε ή να την κακομεταχειριστείτε, μπορείτε να την κληροδοτήσετε, μπορείτε να την μεταβιβάσετε, μπορείτε να την πουλήσετε και πάνω απ’ όλα μπορείτε να αποκλείσετε τους άλλους από αυτήν.4 Το ρωμαϊκό δίκαιο αναφέρεται σε fructus, abusus και usus, σε καρπούς, καταχρήσεις και χρήσεις. Η ιδέα της ατομικής, αποκλειστικής ιδιοκτησίας της γης είναι, σύμφωνα με τον ιστορικό Andro Linklater στο βιβλίο του Owning the Earth, «η πιο καταστροφική και δημιουργική δύναμη στη γραπτή ιστορία».5
Το Ταμείο Εξερεύνησης της Παλαιστίνης (Palestine Exploration Fund) ιδρύθηκε το 1865 και πραγματοποίησε έρευνες και εθνογραφικές μελέτες στην οθωμανική Παλαιστίνη. Ήταν ένας οργανισμός της Εκκλησίας της Αγγλίας που χρηματοδοτούσε αρχαιολόγους και κληρικούς. «Προτιθέμεθα να εφαρμόσουμε τους κανόνες της επιστήμης», δήλωσε ο Αρχιεπίσκοπος του Γιορκ στο Αβαείο του Ουέστμινστερ κατά την ίδρυσή του, «στην έρευνα των γεγονότων που αφορούν τους Αγίους Τόπους». Το Τριμηνιαίο Δελτίο του Ταμείου Εξερεύνησης της Παλαιστίνης τον Απρίλιο του 1891 περιλαμβάνει τα παρακάτω στη μελέτη του για τη γαιοκτησία και τη γεωργία στην Παλαιστίνη:
στη Νότια Παλαιστίνη και σε μερικές άλλες περιοχές, η γη κατέχεται από κοινού από όλους τους κατοίκους ενός χωριού και κατανέμεται σε καθορισμένες χρονικές περιόδους στους μεμονωμένους καλλιεργητές, ανάλογα με την ικανότητά τους να καλλιεργούν, με μέτρο τον αριθμό και τη δύναμη των βοοειδών που χρησιμοποιούνται για το όργωμα. Αυτά τα εδάφη είναι γνωστά ως musha’a.
Το 1865, εκτός από την ίδρυση του Ταμείου Εξερεύνησης της Παλαιστίνης, ευαγγελιστές χριστιανοί στην Αγγλία δημιούργησαν το Ινστιτούτο Βικτώρια για να υπερασπιστούν «τις μεγάλες αλήθειες που αποκαλύπτονται στην Αγία Γραφή… έναντι της κακώς λεγόμενης επιστήμης». Οι ηγέτες του ήταν χριστιανοί σιωνιστές. Τα κοινά και ο κομμουνισμός συνδέονταν εύκολα στο μυαλό της Εκκλησίας της Αγγλίας. Σε αντίθεση με το ιωβηλαίο και άλλα ιερά κείμενα της Βίβλου, το 38ο από τα 39 Άρθρα της Θρησκείας της αναφέρει ξεκάθαρα: «Τα πλούτη και τα αγαθά των χριστιανών δεν είναι κοινά, όσον αφορά το δικαίωμα, τον τίτλο και την κατοχή τους…». Ας το εξετάσουμε αυτό πιο προσεκτικά, λαμβάνοντας υπόψη τη musha’a και τον κομμουνισμό.
Όπως και η κοινή χρήση των βοσκοτόπων από τους Βεδουίνους, η musha’a ήταν μια άλλη εκδοχή των κοινών γαιών, που αφορούσε τις γεωργικές καλλιέργειες των χωριών. Η γη ανήκε συλλογικά στο χωριό, και τα μεμονωμένα μέλη του κατείχαν μερίδια (ahsahm) στα δικαιώματα χρήσης της. Αυτά περιλάμβαναν το δικαίωμα στη σπορά, στο όργωμα, στην καλλιέργεια, στη συγκομιδή. Το αλώνι, όπως και η γη, ήταν κοινό κτήμα. Επίσης, η musha’a επέτρεπε την εξίσωση και την αναδιανομή των ahsahm σε διάφορες οικογενειακές ομάδες ανά διαστήματα ενός έως πέντε ετών. Τα δικαιώματα αυτά μπορούσαν να κληρονομηθούν και καθορίζονταν από τις επιθυμίες και τις ανάγκες των καλλιεργητών.
Τι εννοούσε ο Τζέιμς Ριντ όταν μιλούσε για «κομμουνιστική μοιρασιά» σε αντίθεση με το δικαίωμα της εσαεί κατοχής γης; Το φάντασμα του κομμουνισμού δεν στοιχειώνει μόνο την Ευρώπη, όπως έγραψαν ο Καρλ Μαρξ και ο Φρίντριχ Ένγκελς στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο (1848), αλλά και την Παλαιστίνη, λέει ο δόκτωρ Ριντ στο Ινστιτούτο Βικτώρια. «Υπό αυτή την έννοια, η θεωρία των κομμουνιστών μπορεί να συνοψιστεί σε μία και μόνη πρόταση: Κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας». Σε ποια έννοια αναφέρονταν ο Μαρξ και ο Ένγκελς; Εννοούν την αξιοποίηση της ιδιοκτησίας ως μέσου εκμετάλλευσης άλλων, ως κεφαλαίου με άλλα λόγια. Ο Μαρξ ανέπτυξε περαιτέρω την αντίληψή του για τον κομμουνισμό χρόνια αργότερα, το 1891, όταν εκδόθηκε η Κριτική του προγράμματος της Γκότα, την ίδια χρονιά που ο Τζέιμς Ριντ διάβασε την εργασία του στους βικτωριανούς μελετητές της αυτοκρατορίας. Εδώ επανέλαβε έναν ορισμό κοινό μεταξύ των επαναστατών του 1848, ο οποίος προήλθε από τον Gracchus Babeuf κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης:6 «Από τον καθένα σύμφωνα με τις ικανότητές του, στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του». Η αρχή ισχύει για τη musha’a, όπου οι ικανότητες και οι ανάγκες αποφασίζονται συλλογικά. Ο κομμουνισμός και τα κοινά αρχίζουν να συμπίπτουν.
Η musha’a εξελίχθηκε επί τετρακόσια χρόνια υπό την Οθωμανική Αυτοκρατορία, η οποία κατείχε για φορολογικούς λόγους τις γαίες μιρί.7 Η musha’a προέκυψε στα χωριά, και όχι σε κρατικό επίπεδο, ως ένα σύστημα συλλογικής κατοχής και χρήσης της γης από τους καλλιεργητές που αποτελούσαν τη συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού. Οι προσπάθειες επιβολής της ατομικής ιδιοκτησίας από την οθωμανική μεταρρύθμιση, ή τη Βρετανική Εντολή, ή τη σιωνιστική κατοχή συνάντησαν την αποφασιστική και επίμονη αντίσταση από «τα χωριά σε ολόκληρη την Παλαιστίνη όπου επικρατούσε η εξισωτική ως προς τη χρήση της γης musha’a». «Δεν υπήρχε ανάγκη για αγροτική μεταρρύθμιση, η οποία αποδείχθηκε μόνο καταστροφική για την οικονομία των φελάχων. Εκμηδένισε τα πλεονεκτήματα που ενυπήρχαν στο σύστημα και διευκόλυνε απροσδόκητα τη μεταβίβαση γης από τους Άραβες στους Εβραίους».8
Ο Samuel Bergheim περιέγραψε τη musha’a στο Ταμείο Εξερεύνησης της Παλαιστίνης. Γόνος μιας οικογένειας Ευρωπαίων τραπεζιτών, ο Μπέργκχαϊμ αγόρασε κτήματα στην Παλαιστίνη με τίτλους ιδιοκτησίας αναγνωρισμένους από τους Οθωμανούς:
Όταν ο αδελφός μου και εγώ αγοράσαμε τη γη ενός χωριού από τους κατοίκους του πριν από μερικά χρόνια, οι τουρκικές αρχές μάς αναγνώρισαν ως δικαιούχους και μας έδωσαν τίτλους ιδιοκτησίας, σύμφωνα με έναν νόμο περί πλήρους και αποκλειστικής κυριότητας που είχε περάσει ο εκλιπών σουλτάνος πριν από είκοσι περίπου χρόνια. Δεν συνέβη όμως το ίδιο [με] τους κατοίκους του χωριού, διότι όταν ήρθαμε να μοιράσουμε τη γη σε χωράφια για καλλιέργεια, οι χωρικοί διαμαρτυρήθηκαν και αρνήθηκαν να δεχτούν τη νέα κατάσταση. Θα ήθελαν να έχουν τη γη μόνο με musha’a.9
Η οικογένεια Μπέργκχαϊμ αγόρασε τη γη το 1872· το 1885 ο Πίτερ Μπέργκχαϊμ δολοφονήθηκε. Το Γκέζερ ήταν επίσης ο τόπος μιας από τις πρώτες συγκρούσεις της αποικιοκρατίας των εποίκων (το κτήμα των Μπέργκχαϊμ) και της αντίστασης των αγροτών στην επιβολή του κώδικα ιδιωτικοποίησης της γης του 1858, με τον οποίο υπονομευόταν το κοινοτικό σύστημα της musha’a. Η δολοφονία του Πίτερ Μπέργκχαϊμ —τραπεζίτη, εποίκου και ερασιτέχνη αρχαιολόγου— από τους αγρότες του Άμπου Σούσα υπογραμμίζει τη δυναμική σχέση μεταξύ της αρχαιολογίας, του πρώιμου ευρωπαϊκού γεωργικού εποικισμού και της αποστέρησης της γης από τους αγρότες.
Η Noura Alkhalili εξηγεί ότι η musha’a ήταν «κάποτε η κυρίαρχη λεβαντίνικη κουλτούρα των κοινών γαιών».10 Περιγράφει τον βασικό τρόπο με τον οποίο η musha’a του χωριού, που αφορούσε κυρίως τα αγροτικά κοινά, μεταμορφώθηκε στα αστικά περιβάλλοντα εξαιτίας της βίας της χαρτογράφησης, των τίτλων ιδιοκτησίας, της αγοράς και της πώλησης, που έστειλε τους ανθρώπους σε πόλεις και καταυλισμούς μετά την εκδίωξή τους από τη γη. Η μετάβαση ήταν καταστροφική: οι φελάχοι έγιναν πρόσφυγες και οι πρόσφυγες έγιναν προλετάριοι. Η διαδικασία υποβοηθήθηκε από τις συμφωνίες του Όσλο του 1993 και του 1995, οι οποίες βασίστηκαν στις σχέσεις ατομικής ιδιοκτησίας και αγοράς του νεοφιλελευθερισμού και στη νεοφιλελεύθερη θεωρία της «οικονομικής ανάπτυξης». Στην Παλαιστίνη, σε αντίθεση με την Αγγλία, ήταν κάτι περισσότερο από φράχτες και περιφράξεις — περιλάμβανε επίσης το τείχος δέκα μέτρων ύψους στη Δυτική Όχθη, που χτίστηκε μεταξύ 2005 και 2008 μετά τη δεύτερη Ιντιφάντα.
Πώς συνέχισε η διασπορά των φελάχων αυτές τις αντιλήψεις της αμοιβαιότητας, της δέσμευσης και της αλληλοβοήθειας, που οι ρίζες τους βρίσκονται στη musha’a και οι αξίες τους έχουν τη θέση τους στην οικογένεια, στην καρδιά της κοινότητας και στα στήθη κάθε ανθρώπου; Πώς μεταφέρονται αυτές οι αρχές από την ύπαιθρο στην πόλη; Τι κουβαλούν οι πρόσφυγες στην καρδιά τους εκτός από τα λιγοστά υπάρχοντα στο καρότσι ή το αυτοκίνητό τους; Ποιες πρακτικές τρέφουν και μεταφέρουν τη συλλογική σοφία της επιβίωσης και της αντίστασης; Η τροφή, η κατοικία, η ασφάλεια, η υγειονομική περίθαλψη και το νερό είναι άμεσες ανάγκες.
Η Νούρα Αλχαλίλι, η οποία πραγματοποίησε έρευνα πεδίου το 2013, γράφει: «Οι φελάχοι στην Παλαιστίνη δεν χρειάζονταν σύνορα για να αναγνωρίσουν τα χωράφια τους — οι συκιές και οι ελιές ήταν τα κατάλληλα ορόσημα για όλους στην κοινότητα». Εξηγεί επίσης πώς τόσο τα σπίτια όσο και τα δέντρα μπορούσαν να γίνουν ατομική ιδιοκτησία. Τα δέντρα είχαν επίσης τον ρόλο μνημονικού κανόνα ως υπενθυμίσεις, ως επιζήσαντα. Λέγεται για τον John Berger, τον κριτικό τέχνης που έτρεφε μια τολστοϊκή αγάπη για τους αγρότες, ότι «οι μουσμουλιές και οι μουριές της Ραμάλα τού θύμιζαν την εποχή πριν από τη Νάκμπα, όταν ήταν μια πόλη χαλαρότητας και ηρεμίας». «Όσο φυτρώνει χορτάρι», λένε οι ιθαγενείς από το Νησί της Χελώνας11. Ο Les Levidow εξηγεί ότι μια παλαιστινιακή απάντηση στον συστηματικό ανασχεδιασμό της γης και την εκδίωξη των Αράβων από αυτήν ήταν η φύτευση ελαιόδεντρων «δίχως άδεια». Η ελιά αποτελεί βασική καλλιέργεια στην Παλαιστίνη εδώ και τουλάχιστον οκτώ χιλιάδες χρόνια.
Για την Αλχαλίλι, «η αντίσταση των φελάχων από τα κάτω, ενάντια στο βρετανικό σχέδιο περίφραξης και εμπορευματοποίησης της γης, αφορούσε τελικά την προστασία των κοινών». Σε αναφορές της από τον προσφυγικό καταυλισμό Σουαφάτ στην Ανατολική Ιερουσαλήμ επισημαίνει το γεγονός ότι Παλαιστίνιοι εργολάβοι έχτισαν ψηλά κτίρια σε γη musha’a, εμποδίζοντας τους Ισραηλινούς να τη χρησιμοποιήσουν στην κατασκευή του τείχους. Αναφέρεται στη «σιωπηλή καταπάτηση από τους απλούς ανθρώπους», δηλαδή στον ερχομό των πλανόδιων πωλητών και των αστέγων. «Οι περιφράξεις από τα κάτω είναι αυτό που συμβαίνει όταν οι ιδιοκτήτες χωρίς ιδιοκτησία καταπατούν τα κοινά». Κάνουν κι αυτοί κινήσεις για την ιδιωτικοποίηση της ιδιοκτησίας: «πρόκειται για μια διαδικασία σχηματισμού τάξης, που συνδέεται με την ατομική ιδιοποίηση της γης musha’a», και η οποία εγείρει το ερώτημα: «Μήπως είναι μάλλον μια μορφή υποταγής τόσο στο κυρίαρχο καπιταλιστικό όσο και στο αποικιακό σύστημα;» Και συνεχίζει: «Ενώ σε ορισμένα μέρη του κόσμου βλέπουμε ιθαγενικά και ακτιβιστικά κινήματα που επιδιώκουν να επαναδιεκδικήσουν τα κοινά από την ατομική ιδιοκτησία, στην Παλαιστίνη συμβαίνει το αντίθετο».
Το 1895 ο Theodor Herzl, συγγραφέας του βιβλίου Το εβραϊκό κράτος και ιδρυτής του σιωνισμού, εκμυστηρεύτηκε στο ημερολόγιό του: «Πρέπει να απαλλοτριώσουμε προσεκτικά την ανατεθείσα σε μας ατομική ιδιοκτησία…». Το 1923, στο δοκίμιό του «Το σιδερένιο τείχος», ο Jabotinsky, όπως και ο Χερτσλ, συνέκρινε το σιωνιστικό σχέδιο με τις απαλλοτριώσεις των Άγγλων και Αμερικανών αποικιοκρατών. Από το 1948 και μετά έχει αφαιρεθεί το ογδόντα τοις εκατό της γης των Αράβων. Μεταξύ των μεθόδων που χρησιμοποιούνται σε αυτή την απαλλοτρίωση είναι η εκσκαφή βαθύτερων αρτεσιανών πηγαδιών. Το ένα τρίτο της ισραηλινής προμήθειας νερού αντλείται από τη Δυτική Όχθη. Το οικιακό, δημοτικό, γεωργικό και βιομηχανικό δίκτυο ύδρευσης ελέγχεται από μία ισραηλινή εταιρεία.12
Η Νούρα Αλχαλίλι μεταφέρει ακριβείς και σχολαστικές μαρτυρίες σχετικά με τον αστικό μετασχηματισμό της musha’a σε συνθήκες εχθρικής κατοχής. Ο Gary Fields, από την πλευρά του, παρέχει έναν ιστορικό καθρέφτη για το συλλογισμό μας.13 Η μελέτη του αποτελείται από τρία μέρη: Αγγλικές περιφράξεις, κατάκτηση της ιθαγενικής Αμερικής και αποικιοκρατία στην Παλαιστίνη. Πρόκειται για τρεις «περιπτώσεις» περιφράξεων. Οι αγγλικές αντιλήψεις και πρακτικές «μεταναστεύουν» στην Αμερική· οι περιφράξεις στην Αγγλία έχουν την ίδια «καταγωγή» με αυτές στην Παλαιστίνη. Η επαναχαρτογράφηση και η χάραξη συνόρων είναι σύμφωνες με τις εκμοντερνιστικές και τις εδαφικές βλέψεις των κατόχων ιδιόκτητων εκτάσεων. «Σε κάθε μία από τις περιπτώσεις, οι παραδοσιακές μορφές γαιοκτησίας, που διαπνέονταν από συλλογικά δικαιώματα χρήσης και συνεργατικές μορφές διαχείρισης, δέχθηκαν επίθεση από τους εκμοντερνιστές». Ο Γκάρι Φιλντς αναλύει σε τρία μέρη τις περιφράξεις στην Αγγλία από τον 14ο έως τον 18ο αιώνα. Περιγράφει την κατάκτηση και τον αποκλεισμό των ιθαγενών λαών σε ειδικές περιοχές στη Βόρεια Αμερική, και τέλος περιγράφει την περίπτωση της Παλαιστίνης ή την αποικιοκρατία των εποίκων σιωνιστών. Σε μια προσπάθεια γενίκευσης των «περιπτώσεων» προτείνονται οι όροι καπιταλισμός, αποικιοκρατία και εθνικισμός. Οι χάρτες, οι νόμοι και οι φράχτες είναι οι τεχνικές αρπαγής και κατοχής. Για την Αγγλία ήταν το κέρδος, για την Αμερική η φυλή, και για την Παλαιστίνη η θρησκεία. «Αυτές οι τρεις μελέτες περιπτώσεων απαλλοτρίωσης / εκτοπισμού προσφέρουν ξεχωριστές οδούς προς τη νεωτερικότητα», γράφει, και θα μπορούσαμε κάλλιστα να πούμε ότι οι τρεις περιπτώσεις είναι τρεις λωρίδες στον ίδιο αυτοκινητόδρομο που οδηγούν προς την ίδια κατεύθυνση, προς τη «νεωτερικότητα» — ή προς την απώλεια.
Ο Φιλντς χρησιμοποιεί τον όρο του Edward Said «φαντασιακή γεωγραφία» ως ένα πρώτο βήμα στην αποικιοποίηση από το οποίο θα προκύψουν χάρτες και ένα συγκεκριμένο βλέμμα στο τοπίο. Τα δικαιώματα επί της γης είναι δικαιώματα αποκλεισμού, που οριοθετούν τα εμά από τα σα, για να χρησιμοποιήσουμε μια παλιά έκφραση. Υπό τους Οθωμανούς, οι καλλιεργητές της Παλαιστίνης δημιούργησαν «ένα μοναδικό σύστημα κοινοτικής κατοχής της γης, γνωστό ως musha’a — που επέτρεπε στους χωρικούς να έχουν τον έλεγχο των καλλιεργητικών μεθόδων και ελάττωνε τους κινδύνους της γεωργίας αυτοσυντήρησης».
Με την κατάρρευση της οθωμανικής αυτοκρατορίας στο τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, οι Βρετανοί ανέλαβαν τη διακυβέρνηση της Παλαιστίνης. Η περιβόητη Διακήρυξη Μπάλφουρ υποσχέθηκε στον τραπεζίτη Ρότσιλντ «μια εθνική πατρίδα για τον εβραϊκό λαό». Στο πλαίσιο της Βρετανικής Εντολής, στο 70% της γης των χωριών εξακολουθούσε να επικρατεί η musha’a. Η αγγλική πολιτική σχετικά με τη γη ήταν εχθρική προς τη musha’a. Ο Sir Ernest Dowson, μηχανικός και τοπογράφος, τάχθηκε υπέρ των περιφράξεων και της κατάτμησης των κοινών γαιών. Ολοκλήρωσε το πρώτο κτηματολόγιο της Παλαιστίνης. Το 1925 η «Προκαταρκτική μελέτη» του «για τη νομή της γης στην Παλαιστίνη» ήταν σε πλήρη συμφωνία με τους κλασικούς υποστηρικτές της καταστροφής των κοινών στην Αγγλία, τους Arthur Young, John Sinclair και Walter Blith.14 Οι Βρετανοί κατάφεραν να αποτυπώσουν και να δώσουν τίτλους στο 25% της Παλαιστίνης. Αυτή η αποδυνάμωση της musha’a ήταν νίκη για το σιωνιστικό κίνημα, καθώς η γη μπορούσε πλέον να αγοραστεί και να πωληθεί. Παρ’ όλα αυτά, μέχρι το 1947 οι σιωνιστές είχαν αποκτήσει με αγορά λιγότερο από το 10% της καλλιεργήσιμης παλαιστινιακής γης — το χωριό και διάφορες μορφές της musha’a εξακολουθούσαν να κυριαρχούν. Ο Έρνεστ Ντάουσον πρωταγωνίστησε στο έργο της κτηματογράφησης. Ήταν επικεφαλής των τοπογράφων που μετρούσαν τα κτήματα, ή καταχωρούσαν σε μητρώα την έκταση, την αξία και τους κατόχους των ιδιοκτησιών. Το έργο τους έστρωσε το δρόμο για τη σιωνιστική αποικιοποίηση.
Το ζήτημα επανήλθε στην Επιτροπή Peel το 1937, που αναγνώρισε ότι η musha’a ενθάρρυνε την ανυποχώρητη αντίσταση. Οι Άραβες θεωρούσαν τη musha’a «εγγύηση κατά της αλλοτρίωσης», σύμφωνα με την Επιτροπή. Αυτή η σχέση του με τη γη, όταν ήρθε αντιμέτωπος με τη Βρετανική Αυτοκρατορία, ήταν ίσως που έκανε τον φελάχο μια παγκόσμια γνωστή μορφή, η οποία εκφράζεται με την αραβική λέξη sumud, ακλόνητος.
Ο αγώνας είναι για την απελευθέρωση και όχι για ένα νέο κράτος. «Το εγχείρημα της Βρετανικής Εντολής για την τοπογράφηση, την κτηματογράφηση και τη χαρτογράφηση … επεδίωξε τη συγκέντρωση της εξουσίας και την απομάκρυνση του κέντρου λήψης αποφάσεων από τον γηγενή πληθυσμό … [Το] μεγαλύτερο εμπόδιο στο εγχείρημα αυτό ήταν η musha’a, ένα εξισωτικό σύστημα χρήσης της γης που τη διαχειρίζονταν άμεσα οι ίδιοι οι αγρότες».15 «Η musha’a χαρακτηριζόταν από την περιοδική αναδιανομή των χωραφιών μεταξύ των καλλιεργητών που είχαν δικαιώματα σε τμήματα της γης». «Η συνεχής πρακτική των διαπραγματεύσεων για την αναδιανομή της γης έδινε έμφαση στις σχέσεις, την υπευθυνότητα και τους συναισθηματικούς δεσμούς μεταξύ των χωρικών».
Ο φράχτης, ο τοίχος, η τάφρος, το συρματόπλεγμα, το αγκαθωτό συρματόπλεγμα, το τούβλο και ο τσιμεντόλιθος έγιναν τα μέσα και τα σύμβολα αυτής της απέραντης περίφραξης. Η αρχιτεκτονική αυτή συνασπίστηκε με το δίκαιο (ποινικοποίηση των εθίμων) και τη χαρτογράφηση (θεοδόλιχος, αλυσίδες μέτρησης) για να καταστρέψει τις κοινότητες που βασίζονταν στις κοινές γαίες. Στην Αγγλία ονόμαζαν αυτές τις εκτάσεις «waste» (ερημιές). Στην Αμερική τις αποκαλούσαν «wilderness» (αγριότοπους). Ή αλλιώς στη γλώσσα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, τα λατινικά, τις ανέφεραν ως terra nullius ή vacuum domicilium. Τα παιδιά αναζητούσαν «κενές εκτάσεις» για τα αγωνίσματα και τα παιχνίδια τους. Ήταν όμως διαφορετικά με τη γλώσσα του λαού: Μια εξέχουσα και ιδιοφυής μορφή της, ο φτωχός ποιητής και βαθύς γνώστης και υπέρμαχος των κοινών John Clare, αγαπήθηκε δύο αιώνες αργότερα στην Παλαιστίνη — η οποία δεν είναι ούτε «γη κανενός» ούτε «κενό ενδιαίτημα». Η ελιά, το σύκο, το βερίκοκο, το σταφύλι, το ρόδι, τα καρύδια, τα αμύγδαλα, τα πορτοκάλια, τα λεμόνια ήταν οι καρποί της Παλαιστίνης. Το 70% της καλλιεργήσιμης γης την εποχή της Νάκμπα εξακολουθούσε να κατέχεται ως musha’a.
Το χωριό της musha’a θύμιζε το αγγλικό χωριό με τη συλλογική λήψη αποφάσεων, την κατανομή των πόρων, τους καρπούς των κοινοτικών ανοιχτών αγρών και το σύνολο των κοινών δικαιωμάτων. Η γη στην Αγγλία είχε διάφορες μορφές: λιβάδια, δάση, βάλτοι, χερσότοποι, βραχώδεις εκτάσεις, εκτάσεις με αγριόχορτα, έλη, υψίπεδα, καθώς και καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Κάθε μία από αυτές είχε ιδιαίτερα οικολογικά χαρακτηριστικά και, ως εκ τούτου, εθιμικές χρήσεις που ήταν επίσης ξεχωριστές. Ο κόσμος γνωρίζει τη διαδικασία χάρη στην αγγλική λογοτεχνία. Ο Ροβινσώνας Κρούσος (1719) είναι το κλασικό κείμενο του ατομικισμού, της περίφραξης, της κατοχής και της κατάκτησης. Ο ριζοσπάστης Άγγλος ποιητής William Blake, στο αποκορύφωμα του επαναστατικού κινήματος εναντίον όσων καταπίεζαν και περιέφρασσαν, εκείνων που επεδίωκαν στο όνομα του κέρδους και του εμπορίου («πρόοδο» το ονόμαζαν) να κλείσουν τους ανοιχτούς αγρούς, έγραψε ότι «για να δημιουργηθεί ένα μικρό λουλούδι χρειάζεται μόχθος αιώνων», και στη συνέχεια πάλι ότι «η Πρόοδος φτιάχνει ίσιους δρόμους, αλλά οι ανώμαλοι δρόμοι χωρίς την Πρόοδο είναι οι δρόμοι της Ιδιοφυΐας». Το αγγλικό «δικαίωμα στην περιπλάνηση»16 είναι συναφές με το παλαιστινιακό «δικαίωμα στην επιστροφή». Η περίφραξη προκαλεί απέχθεια γιατί ισοδυναμεί με εκτοπισμό, εξαθλίωση, ερήμωση, αναγκαστική μετανάστευση, έλλειψη, νοσταλγία, θλίψη και τραύμα. Ο φράχτης έδωσε υλική υπόσταση στην περίφραξη, όπως και ο ίσιος δρόμος.
Η musha’a θα μεταμορφωθεί μέσα από τους αγώνες. Ίχνη της αμοιβαιότητας διακρίνονται και σήμερα, ακόμη και στις πόλεις και στους προσφυγικούς καταυλισμούς τους, που προέκυψαν μετά τη βία του πολέμου, του εκτοπισμού και της ιδιωτικοποίησης της γης. Η βία συνοδεύει πάντα τον σφετερισμό. Ο Έρνεστ Ντάουσον τη συνέκρινε με τις περιφράξεις του 18ου αιώνα που έγιναν με νόμους του κοινοβουλίου. Ο Λόρδος Μπάλφουρ συνέκρινε στο ημερολόγιό του την αποικιοποίηση της Παλαιστίνης με τον εκτοπισμό του λαού των Σιού (ή Λακότα), για τον οποίο μπορούμε να μάθουμε από τον Nick Estes και το Red Nation που έχουν υψώσει την παγκόσμια κραυγή «Τη γη μας πίσω!».
Η καλλιέργεια φυτών από τους ιθαγενείς λαούς της Βόρειας Αμερικής είχε τρία αποτελέσματα: 1) το καλαμπόκι έγινε το πιο σημαντικό ανάμεσα στις «τρεις αδελφές» (καλαμπόκι, φασόλια και κολοκύθες), 2) οι γυναίκες φρόντιζαν αυτές τις καλλιέργειες, και 3) το χωριό έγινε η βασική μονάδα της κοινωνίας. Αυτά υπονομεύτηκαν από «έναν λόγο περί βελτίωσης της γης και δικαιωμάτων ιδιοκτησίας —ενισχυμένο από ρατσιστικές αντιλήψεις περί αγριότητας— ο οποίος επιβλήθηκε στο χώρο». Ένα δικτυωτό πλέγμα συνόρων δήμων και κομητειών, μέσα στο οποίο οι ιθαγενείς περιφράχτηκαν σε καταυλισμούς. «Το πιο εντυπωσιακό … εύρημα στο Enclosure, είναι η διαρκής επιρροή που ασκεί η “βελτίωση της γης” ως ιδεολογική πηγή έμπνευσης για μια ανακατασκευή της αντίληψης για το τοπίο και ως κινητήριος μοχλός για τη διαδικασία της περίφραξης και της κατοχής της γης».17 Οι χάρτες, οι νόμοι και οι φράχτες είναι οι τεχνικές της απόκτησης και της κατοχής. Για την Αγγλία, η βελτίωση της γης σήμαινε κέρδος. Τι σήμαινε «βελτίωση»;
Οι άνθρωποι των κοινών στην Αγγλία, όπως και οι γηγενείς Αμερικανοί, θεωρούνταν «άγριοι». Ως τέτοιοι ανήκαν σε μακρινά μέρη (στην Ινδία, την Αμερική, την Αφρική) σε μακρινές εποχές (προ Χριστού, στη νεολιθική εποχή, στη φεουδαρχία). Για τον Άρθουρ Γιανγκ, τον θεωρητικό και πρώτο εμβριθή χρονικογράφο των περιφράξεων, οι άνθρωποι των κοινών ήταν «οι Γότθοι και οι Βάνδαλοι των ανοιχτών αγρών». Συνδέοντας τους ανθρώπους των κοινών του μητροπολιτικού κέντρου με τους ιθαγενείς λαούς του κόσμου, τους ενέτασσε στη θεώρηση της ανθρώπινης ιστορίας που περιλάμβανε τέσσερα στάδια, τα οποία οδηγούν στον «πολιτισμό» ή τον «εκσυγχρονισμό»· και τους συνέδεε επίσης στην κοινή αντίθεσή τους στην οικονομική «πρόοδο», «βελτίωση» ή «ανάπτυξη», τις λέξεις-κλειδιά των πολιτικών και των υπευθύνων χάραξης πολιτικής σε ολόκληρο τον κόσμο.
Μια παλαιότερη μελέτη μιλούσε για «στάδια» και όχι για «περιπτώσεις». Ποια είναι η διαφορά; Ο Fields (2017) δεν γράφει για την εργασία και την αναδιοργάνωσή της στην Ευρώπη, ούτε για το χρήμα και την επένδυσή του παγκοσμίως για τη μεγιστοποίηση της υπεραξίας. Η αστική τάξη παρήγαγε θεωρίες της ιστορικής αλλαγής βασισμένες στον οικονομικό ντετερμινισμό, που παρουσιάζουν την ανθρώπινη ιστορία σε τέσσερα ή πέντε «στάδια» οικονομικής ανάπτυξης. Η Ιστορία της Αμερικής του William Roberton, που εκδόθηκε το 1777 στη διάρκεια του αμερικανικού Πολέμου της Ανεξαρτησίας, ανέπτυξε τη θεωρία των «σταδίων» της προόδου της «ανθρωπότητας» από την αγριότητα στον πολιτισμό. Σκωτσέζοι όπως ο Adam Ferguson και ο Adam Smith δημιούργησαν τις κοινωνιολογικές και οικονομικές θεωρίες για τα στάδια —πρωτόγονος κομμουνισμός, ανάπτυξη της κτηνοτροφίας, γεωργία και εμπόριο— ή, με άλλα λόγια, αγριότητα, βαρβαρότητα, φεουδαρχία και καπιταλισμός. Σε κάθε ένα από αυτά τα στάδια ήταν θεμελιώδης η τεχνολογική σχέση με τη γη, καθώς και η ταξική διαφοροποίηση και η πατριαρχία. Μάζεμα βοτάνων, κυνήγι στο δάσος, καλλιέργεια της γης, εξορύξεις — μέχρι που η ποσότητα υπερίσχυσε της ποιότητας σε μια αδιάκοπη δαιμονική συσσώρευση. Ήταν μια ισχυρή αλλά απατηλή θεωρία, η οποία υιοθετούσε τόσο τον ντετερμινισμό όσο και το αναπόφευκτο της πορείας. Η δυναμική της αλλαγής από ένα στάδιο ή τρόπο παραγωγής σε ένα άλλο εμφανιζόταν ως επανάσταση.
Το 1878 η Vera Zasulich αποπειράθηκε να δολοφονήσει τον δήμαρχο της Αγίας Πετρούπολης και εξέτισε ποινή φυλάκισης γι’ αυτό. Τρία χρόνια αργότερα, τον Μάρτιο του 1881, ο τσάρος Αλέξανδρος Β΄ δολοφονήθηκε στην Αγία Πετρούπολη. Ένα μήνα νωρίτερα η Βέρα Ζασούλιτς έθετε ένα «ερώτημα ζωής και θανάτου» στον Καρλ Μαρξ. Μπορεί η αγροτική κοινότητα (η ομπτσίνα) να αναπτυχθεί προς μια κολεκτιβιστική και σοσιαλιστική κατεύθυνση, ή είναι προορισμένη από τους νόμους της ιστορίας να εξαφανιστεί ως αρχαϊκή μορφή; Είναι απλώς μια φάση από το παρελθόν ή είναι ένας σπόρος του μέλλοντος; Η απάντηση του Μαρξ ήταν ενδιαφέρουσα. Έγραψε τέσσερα προσχέδια μιας επιστολής προς τη Ζασούλιτς. Στο τέλος τής έστειλε μια σχετικά σύντομη απάντηση, χωρίς καμία αμφιβολία στο συμπέρασμά του: «Η ειδική μελέτη που έκανα για αυτήν, συμπεριλαμβανομένου και υλικού από πρωτογενείς πηγές, με έχει πείσει ότι αυτή η κοινότητα είναι η βάση για την κοινωνική αναγέννηση της Ρωσίας». Τα προηγούμενα τέσσερα προσχέδια μας δίνουν μια ιδέα της «ειδικής μελέτης» του.
Στην επιστολή του προς τη Ζασούλιτς, ο Μαρξ παραθέτει αποσπάσματα από το Κεφάλαιο, του οποίου τον πρώτο τόμο επρόκειτο να μεταφράσει η Ζασούλιτς στα ρωσικά. Επισημαίνει ότι «η απαλλοτρίωση του παραγωγού της υπαίθρου, του αγρότη, από το έδαφος αποτελεί το θεμέλιο της συνολικής διαδικασίας». Ο Μαρξ της γράφει για «όλες τις ιστορικές ανατροπές» ή τις «φοβερές περιπέτειες» που χαρακτηρίζουν τέτοιες μεταβάσεις. Της τονίζει τη διάκριση μεταξύ της «αρχαϊκής κοινότητας», όταν η κοινοτική κατοικία ήταν κοινή, όπως στους Χοντενοσόνι ή «ανθρώπους του μακρού σπιτιού»18), όταν η συγγένεια σήμαινε σε μεγάλο βαθμό συμμετοχή στην κοινότητα και η παραγωγή ήταν συλλογική, σε αντίθεση με την αγροτική κοινότητα όπου ο ανοιχτός αγρός ήταν χωρισμένος σε ατομικά μερίδια. Η εργασία και η γη ήταν συλλογικές στην αρχαϊκή κοινότητα, ενώ στην αγροτική κοινότητα επικρατούσε ένας δυϊσμός, με κάποια στοιχεία συλλογικά και κάποια ατομικιστικά. Ο Μαρξ προειδοποιούσε τη Ζασούλιτς ότι «για να σωθεί η ρωσική κοινότητα, πρέπει να γίνει μια ρωσική επανάσταση».19 Η άποψη του Μαρξ για την ιστορία δεν είναι γραμμική, αλλά μάλλον σπειροειδής: το παρελθόν δεν έχει πεθάνει, και στην πραγματικότητα δεν έχει καν παρέλθει. Εξ ου και «η επιστροφή των σύγχρονων κοινωνιών σε μια ανώτερη μορφή του “αρχαϊκού” τύπου της συλλογικής ιδιοκτησίας και της συλλογικής παραγωγής». Συνδέει έτσι τα κοινά με την κοινότητα.
Και για εμάς αυτό είναι το δίλημμα στην Παλαιστίνη. Και πάλι τα γεγονότα μας αναγκάζουν να σκεφτούμε εναλλακτικές λύσεις στην ιδιωτικοποίηση. Και πάλι αναρωτιόμαστε τι είναι ο κομμουνισμός. Για έναν ορισμό ανατρέχουμε και πάλι στον Καρλ Μαρξ που έγραψε λίγα χρόνια νωρίτερα στη Γερμανική Ιδεολογία (1845): «Ονομάζουμε κομμουνισμό την πραγματική κίνηση που καταργεί τη σημερινή κατάσταση πραγμάτων». Βάζει την πρακτική πάνω από τη θεωρία. Και το λέει αυτό σε ένα ιστορικό πλαίσιο που η μεγάλη μάζα της ανθρωπότητας έμεινε χωρίς ιδιοκτησία, φτωχή και στερημένη. Και όμως η ύπαρξή της ήταν «κοσμοϊστορική». Χρόνια αργότερα, στην Κριτική του Προγράμματος της Γκότα, που γράφτηκε το 1875 και εκδόθηκε το 1891, επέμενε ότι «κάθε βήμα πραγματικής κίνησης είναι πιο σπουδαίο από μια ντουζίνα προγράμματα».
Οι αντιδράσεις στην ατομική ιδιοκτησία δεν ξεκίνησαν με τον Καρλ Μαρξ. Είναι διαδεδομένες σε ολόκληρο τον κόσμο και η ιστορία βρίθει από αυτές. Ακολουθούν τρία παραδείγματα. Το 1794, από την παλαιότερη αποικία της Αγγλίας, την Ιρλανδία, ο William Drennan (1754-1820), που ίδρυσε τους Ενωμένους Ιρλανδούς και επινόησε την ποιητική έκφραση [για την Ιρλανδία] «το σμαραγδένιο νησί», έγραψε ως μέρος της υπεράσπισής του στις κατηγορίες για ανταρσία:
Η απόδοση της αρχαιότερης κληρονομιάς ολόκληρου του λαού σε ορισμένα μόνο πλούσια σημεία της γης προσδίδει έναν τοπικό χαρακτήρα στην ελευθερία, ασυμβίβαστο με τη φύση της: μετατρέπει τους νομοθέτες σε γεωμέτρες και τους γεωμέτρες σε νομοθέτες· επεκτείνει τις γραμμές οριοθέτησης, από τη μία πλευρά των οποίων συσσωρεύονται τα προνόμια και από την άλλη καταπατώνται τα κοινά δικαιώματα.20
Ή, την εποχή του αποικισμού της Μασαχουσέτης, ο ιθαγενής ηγέτης Μασασόιτ των Γουαμπανόαγκ, ρωτούσε:
Τι είναι αυτό που ονομάζετε ιδιοκτησία; Δεν μπορεί να είναι η Γη, διότι αυτή είναι η Μητέρα μας που τρέφει όλα τα παιδιά της, τα ζώα, τα πουλιά, τα ψάρια και όλους τους ανθρώπους. Τα δάση, τα ρέματα, τα πάντα σε αυτήν ανήκουν σε όλους και είναι για να τα χρησιμοποιούν όλοι. Πώς μπορεί ένας άνθρωπος να λέει ότι ανήκει μόνο σε αυτόν;
Και έχουμε τις ερωτήσεις του George Jackson από το εσωτερικό του αμερικανικού συστήματος21 μαζικού εγκλεισμού: «Ποιος έχει υποφέρει τους περισσότερους θανάτους; Ποιος έχει κάνει την περισσότερη δουλειά; Τον περισσότερο χρόνο στις φυλακές (στις υψίστης ασφαλείας); Ποιος είναι ο έσχατος σε κάθε πτυχή της κοινωνικής, πολιτικής και οικονομικής ζωής;»
Όσοι επιδιώκουν τον κοινωνικό μετασχηματισμό, συχνά επιστρέφουν στη μελέτη της ζωής στον πλανήτη πριν από την ιδιωτικοποίηση της ιδιοκτησίας ή την κυριαρχία του χρήματος και της αγοράς. Η γη είναι το αρχαίο θεμέλιο της ανθρώπινης κοινωνίας και η βάση ολόκληρου του βιόκοσμου. Ούτε το κράτος ούτε το έθνος, ούτε το imperium (κυριαρχία, πόλεμος) ούτε το dominium (σύνορα, ιδιοκτησία). Αντίθετα, omnia sunt communia [όλα είναι κοινά].
Η musha’a εξελίχθηκε με την αγροτική πολιτική των γαιών μιρί των Οθωμανών, οι οποίες περιλάμβαναν το 87-90% της γεωργικής γης της αυτοκρατορίας. Το 1914, στο τέλος της οθωμανικής αυτοκρατορίας, η musha’a ανερχόταν στο 70% της συνολικής γης. Αποτελούσε το 55% της καλλιεργούμενης γης το 1922, το 46% το 1930 και το 25% στο τέλος της Βρετανικής Εντολής. Ωστόσο, μόνο το ένα πέμπτο της συνολικής γης της Παλαιστίνης είχε διαιρεθεί σε οριοθετημένα αγροτεμάχια. Το 1947 ο εβραϊκός εποικισμός αφορούσε το 8% της επιφάνειας της γης στην Παλαιστίνη. Το 1947 μόνο το 20% της γης είχε τακτοποιηθεί με τίτλους ιδιοκτησίας. Το 2017 ο σιωνιστικός εποικισμός και οι υποδομές κάλυπταν το 85% της επικράτειας.
Οι σύγχρονοι αποικιοκράτες δεν πήραν μόνο νόμους από την παλιά ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Οι στρατιωτικές αρετές εξυμνήθηκαν — η τιμή, το σθένος, η αντοχή στον πόνο, στα τραύματα, στον ακρωτηριασμό, στην τύφλωση. Κληρονομήθηκε ένα ευρύ φάσμα δόλιων στρατιωτικών τιμωριών. Ήταν μια πατριαρχική υπόθεση, που δίδασκε στους νεαρούς άνδρες και τα αγόρια πώς να πεθαίνουν, την υπακοή στο κράτος, τον βιασμό της Μητέρας Γης και τη λευκή υπεροχή — με τις αλφικές της δυνάμεις να επιδρούν στη γλώσσα, την εικονογραφία και τις δομές της γνώσης. Η «λευκότητα» γεννήθηκε στη χρωματολογία της αλχημείας ως αλφισμός. Αυτό εννοούσε ο νεαρός Μαρξ όταν έγραφε: «Για να λάβει η ανθρωπότητα άφεση των αμαρτιών της, αρκεί να τις δηλώσει ως αυτό που είναι» (1843). Η αμαρτία εδώ είναι η κλοπή της γης. Για να συγχωρεθεί αυτή η αμαρτία πρέπει να επιστραφεί η γη. Αλλά όπως είπε ο Κάλιμπαν,
Το νησί τούτο είναι δικό μου από τη Συκόραξ τη μάνα μου,
κι εσύ μου το ’χεις πάρει.
Δεν ήταν η Συκόραξ από το Λεβάντε; Αυτά είναι κατάλοιπα της μιας ευρωπαϊκής αυτοκρατορίας στην άλλη. Αλήθεια, αλλά εξίσου βασικές είναι οι γυναίκες, που με ωδίνες γεννούν τη ζωή, αυτές που διαφυλάσσουν την κοινότητα, που προστατεύουν την εστία, οι υπεύθυνες για την αναπαραγωγή του ανθρώπου.
Όταν οι Ρωμαίοι έλεγαν για τους εν μέρει ανεξάρτητους πληβείους ότι οι προλετάριοι δεν ήταν καλοί παρά μόνο για να κάνουν μωρά, μας έδωσαν τη λέξη «προλετάριος» που είναι κατανοητή σε όλο τον κόσμο. Αναφέρεται κυρίως στις γυναίκες, στις θείες και στις «θειάδες», στις γιαγιούλες και στις γιαγιάδες, στις αδελφές και στην αδελφότητα των γυναικών, την αλληλεγγύη τους. Γι’ αυτό στη Νότια Αφρική λένε «άγγιξε τη γυναίκα, άγγιξε τον βράχο». Οι γυναίκες φτιάχνουν την ανθρώπινη κοινότητα — μαγείρεμα, ασφάλεια, φροντίδα, και μνήμη. Σε οποιοδήποτε σύστημα σε ολόκληρο τον κόσμο, είτε αυτό ονομάζεται αγριότητα, βαρβαρότητα, φεουδαρχία, καπιταλισμός —οτιδήποτε—, θα βρείτε τις γυναίκες να είναι υπεύθυνες για την αναπαραγωγή του. Αυτό αληθεύει σήμερα πιο πολύ από ποτέ. Η εκτεταμένη οικογένεια, η hamula, ήταν η βάση της κοινότητας του χωριού και της musha’a.
Ο Γκάρι Φιλντς διακρίνει το imperium από το dominium, ακολουθώντας μια διάκριση που γινόταν στο ρωμαϊκό δίκαιο, όπου το imperium αναφέρεται στην εδαφική έκταση της αυτοκρατορικής κυριαρχίας και το dominium αναφέρεται στο δικαίωμα κατοχής γης εντός των συνόρων της αυτοκρατορίας. Το ένα μπήγει μια σημαία στο έδαφος, το άλλο υψώνει έναν φράχτη. Αποτέλεσμα και των δύο το φρούριο, τα σύνορα και η βία. Το imperium και το dominium μπορεί να αντιστοιχούν στη διαφορά μεταξύ ανακάλυψης και εποικισμού. Αυτό που παραλείπεται είναι η μετάβαση από το ένα στο άλλο και τα μέσα για την πραγματοποίηση αυτής της μετάβασης: ο πόλεμος, οι αρρώστιες, ο βιασμός και η αρπαγή! Κυριαρχία με το ραβδί — σύζυγοι που δέρνουν τις συζύγους τους, γονείς που δέρνουν τα παιδιά τους, αφεντικά που δέρνουν εργάτες, αφέντες που μαστιγώνουν σκλάβους, αξιωματικοί που μαστιγώνουν ναύτες κ.λπ. Οι γηγενείς, που η «ανακάλυψή» τους τόσο υμνήθηκε από τους χριστιανούς ιεραποστόλους, είναι «απόντες», δολοφονημένοι, ή αν επιβιώσουν καταντούν σκιές του εαυτού τους, αλλοτριωμένοι, δηλητηριασμένοι από το αλκοόλ, ρεζιλεμένοι, ατιμασμένοι, βιασμένοι, προορισμένοι να πεθάνουν νέοι.
Ο χριστιανικός σιωνισμός είναι τόσο παλιός όσο και ο καπιταλισμός. Χρονολογείται από τον 16ο αιώνα. Στην Αγγλία έφτασε στο απόγειό του την εποχή του Oliver Cromwell, του στρατιωτικού και πολιτικού ηγέτη της αγγλικής αστικής επανάστασης. Ο γραμματέας του Κρόμγουελ υποστήριξε ότι οι Εβραίοι έπρεπε να πάνε στην Παλαιστίνη. Την ίδια εποχή, μετά από εκατοντάδες χρόνια αποκλεισμού, ο Κρόμγουελ επέτρεψε στους Εβραίους να επιστρέψουν στην Αγγλία. Οι σχέσεις συγγένειας και το εμπόριο συνέδεαν τους Σεφαραδίτες Εβραίους από το Άμστερνταμ μέχρι τη Μεσόγειο και τον Ατλαντικό. Ο Κρόμγουελ προέβαλε τον εαυτό του ως αυτοκρατορικό ηγεμόνα έτοιμο να ανταγωνιστεί τις άλλες αυτοκρατορικές δυνάμεις — και καμία από αυτές δεν είχε τόσο μεγάλη εμβέλεια όσο η Ολλανδία. Ο Κρόμγουελ ήταν ένας αστός ηγέτης που υπέβαλε τον λαό του στον πόλεμο. Περιόρισε τα εμπόδια για την περίφραξη της γης, εισέβαλε στην Ιρλανδία, νίκησε την Ισπανία, κατέλαβε την Τζαμάικα. Και ήταν σιωνιστής. Αυτό ήταν τζιχάντ, προτεσταντικού τύπου, που έγινε στο όνομα του Γιαχβέ.
Όταν ο Όλιβερ Κρόμγουελ έκοψε το κεφάλι του βασιλιά και εγκαθίδρυσε το καπιταλιστικό κράτος, διόρισε τον Ουόλτερ Μπλιθ τοποτηρητή των δημευμένων βασιλικών κτημάτων. Ο Μπλιθ συνόψισε τα χρόνια της δήμευσης με ένα γλωσσικό τέχνασμα αντάξιο της διπλής σκέψης του George Orwell. Το 1649 δημοσίευσε το The English Improver (Ο Άγγλος βελτιωτής) και στη συνέχεια το 1652 το The English Improver Improved (Ο Άγγλος βελτιωτής βελτιωμένος), όπου συνδέει τη δήμευση, την απροκάλυπτη ληστεία και την ιδιωτικοποίηση των κοινών με την πρόοδο του ανθρώπου. Η κλοπή της γης μετονομάζεται γεωργική βελτίωση! Επομένως, οι κραυγές ενάντια σε μια τέτοια ληστεία είναι άσκοπες. Αν αντιστέκεσαι, εναντιώνεσαι στο μέλλον. Η κλοπή της γη σου είναι για το καλό σου. Αυτό το ταχυδακτυλουργικό τέχνασμα έχει αποδειχθεί απαραίτητο για την καπιταλιστική ανάπτυξη, το δόγμα της Παγκόσμιας Τράπεζας και του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου. Ο Γκάρι Φιλντς γράφει: «Η musha’a δεν θεωρήθηκε απλώς εμπόδιο στην τοπική αγροτική ανάπτυξη και στη σιωνιστική απόκτηση γης, αλλά συμβόλιζε μια μη παραγωγική χρήση των φυσικών πόρων που δεν συμβάδιζε με τις ευρωπαϊκές έννοιες της “βελτίωσης” και της “ανάπτυξης”».
Όπως επεσήμανε ο Μαρξ, «ο Κρόμγουελ και ο αγγλικός λαός δανείστηκαν από την Παλαιά Διαθήκη τη γλώσσα, τα πάθη και τις αυταπάτες για την αστική τους επανάσταση».22 Ορισμένοι από τους στενούς συμβούλους του Κρόμγουελ ήρθαν σε επαφή με Εβραίους που ζούσαν στην Ολλανδία και τάχθηκαν υπέρ της επανεγκατάστασης Εβραίων στην Αγγλία (είχαν εκδιωχθεί από τη χώρα από τον 13ο αιώνα). Η χιλιαστική εσχατολογία (ο μεσσίας και η Δευτέρα Παρουσία), ο ιμπεριαλιστικός εμπορικός ανταγωνισμός, το δουλεμπόριο στον Ατλαντικό και ο εποικισμός του Κόλπου της Μασαχουσέτης συνδυάστηκαν. Δύο Βαπτιστές υπέβαλαν αίτηση τον Ιανουάριο του 1649 για να επιτραπεί ξανά η είσοδος των Εβραίων: «Ότι αυτό το έθνος της Αγγλίας, μαζί με τους κατοίκους των Κάτω Χωρών, θα είναι το πρώτο και το πιο έτοιμο να μεταφέρει τους γιους και τις κόρες του Ισραήλ με τα πλοία τους στη γη για την οποία έχουν λάβει υπόσχεση αιώνιας κληρονομιάς οι πρόγονοί τους, ο Αβραάμ, ο Ισαάκ και ο Ιακώβ». Ο χριστιανικός σιωνισμός είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με το αυτοκρατορικό θηρίο, από την Αγγλική Επανάσταση μέχρι σήμερα.
Εάν συγκρίνουμε, όπως ο Φιλντς, τις τρεις περιπτώσεις με τρεις «πράξεις» ενός δράματος, χάνεται η πλοκή που τις ενοποιεί. Οι «περιπτώσεις» έχουν μια πραγματική, ιστορική σχέση μεταξύ τους: οι περιφράξεις στην Αγγλία οδήγησαν στον πόλεμο και στον αποικισμό της Ιρλανδίας, καθώς και στη δημιουργία των αποικιών της Βόρειας Αμερικής, που η καθεμία τους ήταν μια ληστρική αναζήτηση νέων εμπορευμάτων και νέων μέσων απαλλοτρίωσης και υποδούλωσης της εργασίας. Όπως στην περίπτωση της Βόρειας Αμερικής ο πλούτος που δημιουργήθηκε από την εξάλειψη των εδαφών των ιθαγενών (οι σιδηρόδρομοι, οι μεγάλες πεδιάδες) οδήγησε σε μια ακόρεστη ζήτηση για πετρέλαιο, έτσι και στη Μέση Ανατολή η δίψα για πόρους ελλοχεύει πίσω από τις αδηφάγες ορέξεις (το πετρέλαιο, οι αγωγοί, ο σιωνισμός). Αυτή ήταν η αστική επανάσταση (1649), που οι συνέπειές της είναι αντίστοιχες της γαλλικής (1789) ή της ρωσικής (1917). Δεν χρειάζεται να αντικαταστήσουμε τα «στάδια» με τις «περιπτώσεις» για να λύσουμε το πρόβλημα· αντίθετα, το ζήτημα της ερμηνείας απαιτεί την κατανόηση των περιφράξεων ως αναγκαίων στοιχείων στην επέκταση του συστήματος των καπιταλιστικών σχέσεων.
Σε θεωρητικό επίπεδο, ο καπιταλισμός, η αποικιοκρατία και ο εθνικισμός είναι αλληλένδετα, παρά το γεγονός ότι ο ιμπεριαλισμός είναι εγγενής στον καπιταλισμό, ο οποίος υπακούει στον θεμελιώδη νόμο, την κινητήρια δύναμη ολόκληρου του συστήματος: «Συσσωρεύστε, συσσωρεύστε! Αυτός είναι ο Μωυσής και οι προφήτες!» γράφει ο Μαρξ. Η εθνική απελευθέρωση είναι εγγενής στην αντίσταση στην αποικιοκρατία, αν και μπορεί εύκολα να ταιριάξει, όπως έχει εξηγήσει ο Fanon, με τον καπιταλισμό.
Να πώς δημιουργείται το προλεταριάτο. Στα μέρη της Παλαιστίνης όπου κυριαρχεί η ενοικίαση από γαιοκτήμονες «οι αγρότες καλλιεργητές είναι μια αντιπαραγωγική τάξη … και σχεδόν όλοι τους χρεωμένοι», σύμφωνα με μια αναφορά στο Ταμείο Εξερεύνησης της Παλαιστίνης το 1891. Αυτό το χρέος εξαναγκάζει τον αγρότη να παραιτηθεί από τη διεκδίκηση της γης και με τον τρόπο αυτό «γίνεται Sherîk-el-Hawa (ταίρι του ανέμου)». Ας φανταστούμε μια στιγμή πώς θα μπορούσε ένας ποιητής να εκλάβει αυτό το αραβικό σχήμα λόγου. Η Μητέρα Γη έχει εκδιώξει τους αρχαίους καλλιεργητές της, που τώρα διασκορπίζονται στον κόσμο, σαν σπόροι, για να ενωθούν με διάφορους άλλους στη διασπορά της ατμόσφαιρας. Και υπάρχουν πολλοί άνεμοι που πρέπει να προσέξουμε: ο χαρματάν, που φυσάει από τη Σαχάρα στη Δυτική Αφρική· ο El Niño, που ξεσπάει από τον Ειρηνικό Ωκεανό σε τυφώνες. Η δύναμη που έχουν αυτά τα ταίρια του ανέμου θα αποτυπώνεται ανά τους αιώνες στην αγγλική πολιτιστική παραγωγή, από τις τοιχογραφίες των εστιατορίων που θυμίζουν στους πελάτες τους την πατρίδα, μέχρι τις μεγαλειώδεις εκφράσεις του ανέμου όπως στην Τρικυμία του Shakespeare ή το Μόμπι Ντικ του Herman Melville.
Οι προλετάριοι είναι πανί με πανί. Δεν έχουν γη, δεν έχουν τις σχέσεις του χωριού, δεν έχουν μέσα επιβίωσης, δεν έχουν μισθό. Γι’ αυτό ακριβώς τα ταίρια του ανέμου είναι τόσο σημαντικά: ως προλετάριοι θα φέρουν μαζί τους ακλόνητη τη musha’a. Sumud. Ο βράχος. Το να στέκεσαι με σιγουριά, ήρεμα, σταθερά — μια λέξη συγγενής με το «όρθιος», που επίσης συνδυάζει την κοινωνική αρετή με την όρθια στάση του σώματος. Όπως και η ορθότητα, συνδέεται με την αλήθεια, την τόλμη, την ακεραιότητα και τις αξίες: ποια είναι η στάση σου; Δεν είναι παρά η μετάβαση από την απαλλοτρίωση στην εκμετάλλευση. «Το σημείο εκκίνησης», όπως το αποκαλεί ο Μαρξ, του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Αυτό το κομμάτιασμα, ο διαχωρισμός, ο βίαιος χωρισμός, η «ανεπανόρθωτη ρήξη» ή το «μεταβολικό ρήγμα». Σε αυτή τη μετάβαση από την απαλλοτρίωση στην εκμετάλλευση, υπάρχει μια παύση. Ο Ed Emory, αφού ταξίδεψε με μετανάστες εργάτες στην Ερυθρά Θάλασσα, παρατήρησε: «Αυτοί είναι οι άνθρωποι που περιμένουν — περιμένουν τη σειρά τους, περιμένουν στην ουρά, περιμένουν μαζεμένοι σε ομάδες, περιμένουν κοιτάζοντας ανάμεσα από τις πύλες στις αποβάθρες, περιμένουν να καταδεχτεί κάποιος αξιωματούχος να προσέξει την ύπαρξή τους. Πάντα περιμένουν». Είναι, λέει, «οι άνθρωποι της γης».23
Επιστρέφοντας στην παρούσα στιγμή στην Παλαιστίνη, πρέπει να προσθέσουμε στον τύπο «x στο τετράγωνο» (εκμετάλλευση και απαλλοτρίωση) μια σκοτεινή πλευρά σε κάθε ένα από τα μέρη του: εκμετάλλευση + εξόντωση, απαλλοτρίωση + απόσπαση. Η γενοκτονία που διαπράττουν οι σιωνιστές στη Γάζα συνδέεται με την απόσπαση γης και την εξόρυξη πετρελαίου. Το x στο τετράγωνο γίνεται x στον κύβο με την προσθήκη των «δικαιολογιών». Ο αφανισμός, η γενοκτονία, η δηλητηρίαση και η λεηλασία που διαπράττει η άρχουσα τάξη αποσιωπώνται με μια σειρά από γνωστές δικαιολογίες: οικονομική ανάπτυξη, εκσυγχρονισμός, κοινωνική βελτίωση, προσωπική ασφάλεια και θρησκευτική σωτηρία. Κάθε μία από αυτές τις δικαιολογίες έχει τη γλώσσα της, τη στρατιωτικοποίησή της, τον ακαδημαϊκό της εξοπλισμό, τον ρατσισμό και την πολιτική της. Όπως όλες οι δικαιολογίες, εκ πρώτης όψεως φαίνονται αληθοφανείς, ακόμη και φυσιολογικές, μέχρι που ξεπροβάλλουν οι σκιές τους, όπως στον πόλεμο της Γάζας, ορατές απ’ όλο τον κόσμο. Το παγκόσμιο σύστημα της αυτοκρατορίας, του πολέμου και της υποδούλωσης έχει οδηγήσει σε ένα πλανητικό σύστημα πλημμυρών, πυρκαγιών, δηλητηρίων και ασθενειών. Δεδομένων αυτών των πολλαπλών καταστροφών, δεν έχουμε να περιμένουμε παρά μόνο τον αφανισμό των φυσικών συστημάτων της Γης.
Αν και ο προφήτης Μιχαίας υποσχέθηκε στον καθένα μας μια συκιά (Μιχαίας 4:4), ας αφήσουμε τις αρχαϊκές προφητείες και ας κλείσουμε με μια θεραπευτική ετυμολογική νότα. Η Γάζα ήταν κέντρο κλωστοϋφαντουργίας και έδωσε το όνομά της σε ένα πολύ χρήσιμο ύφασμα: τη γάζα, ένα βαμβακερό, μεταξωτό ή λινό ύφασμα με αραιή ύφανση, που χρησιμοποιείται ως επίδεσμος για πληγές χάρη στην ικανότητά της να απορροφά το αίμα και να εμποδίζει την περαιτέρω απώλειά του.
Έχουμε ξεπεράσει το σημείο χωρίς επιστροφή. Ωστόσο, βρισκόμαστε σε ένα σημείο καμπής. Οι David Graeber και David Wengrow γράφουν: «Ζούμε σε αυτό που οι Έλληνες ονόμαζαν Καιρός —η κατάλληλη στιγμή— για μια μεταμόρφωση των θεών, δηλαδή των θεμελιωδών αρχών και συμβόλων».24 Αυτοί οι χρονογράφοι των πρώτων ή αρχαιότερων παγκοσμίως ανθρώπινων κοινωνικών σχηματισμών ονομάζουν αυτή τη στιγμή «κατάλληλη», τη στιγμή της μετάβασης σε έναν άλλο κοινωνικό σχηματισμό. Ο έμφυλος, ρατσιστικός, ιμπεριαλιστικός καπιταλισμός έχει καταστρέψει τα πάντα — σχεδόν τα πάντα. Ποιος, ποια ή τι ανάμεσά μας θα επιφέρει την απαιτούμενη μεταμόρφωση;
Για να απαντήσουμε σε αυτή την ερώτηση δεν χρειάζεται να επιστρέψουμε στην αυγή των πάντων. Η musha’a της Παλαιστίνης μπορεί να αποτελέσει οδηγό στη μετάβασή μας από έναν καταστροφικό κόσμο και μια καταστροφική προοπτική σε κάτι άλλο: στην κοινότητα και τα κοινά. Και η σχέση τους; Θυμόμαστε την απάντηση του Μαρξ στη Βέρα Ζασούλιτς: «Δεν πρόκειται πλέον για ένα πρόβλημα που πρέπει να λυθεί, αλλά απλώς για έναν εχθρό που πρέπει να συντριβεί».
[Ευχαριστίες: Ευχαριστώ τον Andrej Grubačić που με κάλεσε να γράψω αυτό το κείμενο για το The Journal of World-Systems Research και ευχαριστώ τον Jeff Clark, τον Joe Summers, τη May Seikaly, τη Μικαέλα Μπρέναν και τη Σίλβια Φεντερίτσι για την κριτική τους ενθάρρυνση.]
*Ο Peter Linebaugh είναι ιστορικός και μέλος της συλλογικότητας Midnight Notes. Συγγραφέας των The London Hanged (1991), The Many-Headed Hydra: the Hidden History of the Revolutionary Atlantic (2001, μαζί με τον Marcus Rediker), Magna Carta Manifesto (2008) και Red Round Globe Hot Burning (2019).
Gene Ray, After the Holocene, the Commons (Νέα Υόρκη: Autonomedia, 2024). Βλ. ειδικότερα, Silvia Federici, Re-Enchanting the World: Feminism and the Politics of the Commons (Όουκλαντ: PM Press, 2019).
Michael Hudson, The Lost Tradition of Biblical Debt Cancellation (Νέα Υόρκη, 1993).
Quarterly Statement – Palestine Exploration Fund (1891).
Βλ. Lewis Hyde, Common As Air: Revolution, Art, and Ownership (Νέα Υόρκη, 2010).
Andro Linklater, Owning the Earth (Λονδίνο: Bloomsbury, 2013).
John Bellamy Foster, The Return of Nature: Socialism and Ecology (Νέα Υόρκη: Monthly Review, 2020), σ. 113.
(Σ.τ.μ.) Οι κρατικές γαίες (μιρί – miri) προέρχονταν από τις κατακτήσεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αλλά τα δικαιώματα χρήσης τους ανήκαν σε χωρικούς της κάθε περιοχής.
Amos Nadan, “Colonial Misunderstanding of an Efficient Peasant Institution: Land Settlement and Musha’a Tenure in Mandate Palestine, 1921-1947”, Journal of Economic and Social History of the Orient, τ. 46, αρ. 3 (2003).
Salim Tamari, “Archaeology, Historical Memory, and Peasant Resistance: The Gezer Excavations at Abu Shusha”, Jerusalem Quarterly 91 (2022), σ. 9.
Noura Alkhalili, “Enclosures from Below: The Musha’a in Contemporary Palestine”, Antipode, τ. 49, αρ. 5 (2017). Ως γεωγραφικός προσδιορισμός της ανατολικής Μεσογείου, ο όρος «Λεβάντε» προέρχεται από τη γαλλική λέξη για το «σήκωμα» (την ανατολή) του ήλιου (levant), και κάποτε χαρακτήριζε επίσης στη δυτική Ευρώπη ένα δικαίωμα βόσκησης σε κοινές γαίες, μέρα και νύχτα, που ονομαζόταν «levant et couchant».
(Σ.τ.μ.) Νησί της Χελώνας (Turtle Island) ονομάζουν τη Βόρεια Αμερική (ή ολόκληρη τη Γη) ορισμένοι ιθαγενείς λαοί της. Το όνομα σχετίζεται με έναν κοσμογονικό μύθο, κοινό σε ιθαγενείς λαούς των βορειοανατολικών περιοχών της Βόρειας Αμερικής.
Les Levidow, “Holding the Green Line: Israeli Ecological Imperialism”, Midnight Notes Collective, New Enclosures (1990), σσ. 25, 26.
Gary Fields, Enclosure: Palestinian Landscapes in a Historical Mirror (Καλιφόρνια, 2017).
Ernest Dowson, An Inquiry into Land Tenure and Related Questions: Proposals for the Initiation of Reform (Λονδίνο, 1931).
Linda Quiquivix, “When the Carob Tree was the Border: On Autonomy and Palestinian Practices of Figuring it Out”, Capitalism Nature Socialism, τ. 24, αρ. 3 (2013).
(Σ.τ.μ.)Right to roam: Εθιμικό δικαίωμα στην ελεύθερη πρόσβαση σε βουνά, δάση, χερσότοπους, παραλίες και άλλες εκτάσεις δημόσιες ή ιδιωτικές, χωρίς την άδεια των ιδιοκτητών.
Gary Fields, Enclosure, ό.π.
(Σ.τ.μ.) Haudenosaunee σημαίνει «άνθρωποι του μακρού σπιτιού». Έτσι αυτοονομαζόταν ο ιθαγενής λαός που οι αποικιοκράτες αποκάλεσαν Ιροκουά.
Karl Marx – Vera Zasulich Correspondence 1881 [Μεταφρασμένα στα ελληνικά από τον Θανάση Γκιούρα τα προσχέδια των επιστολών και η τελική επιστολή του Μαρξ στη Βέρα Ζασούλιτς, στο περ. Ουτοπία 94 (2011), σσ. 163-214].
Seamus Deane κ.ά, The Field Day Anthology of Irish Writing (1991), τ. iii, σ. 323.
(Σ.τ.μ.) Στο πρωτότυπο: “Amerikkkan system”, μια αναφορά στην ισχυρή επιρροή της Κου Κλουξ Κλαν.
Karl Marx, The 18th Brumaire of Louis Bonaparte (1852) [Η 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη, μτφρ. Φ. Φωτίου, Αθήνα: Θεμέλιο, 1986].
Ed Emory, “Some Photographs that I was Not Able to Take: Egypt and the Red Sea”, Midnight Notes Collective, New Enclosures (1990), σ. 28.
David Graeber και David Wengrow, The Dawn of Everything (2021), σ. 524 [Η αυγή των πάντων, μτφρ. Χριστόδουλος Λιθαρής, Αθήνα: Διόπτρα, 2023].