Λίγες θέσεις για την τελευταία διετία
Λίγες θέσεις για την τελευταία διετία
Το κείμενο που δημοσιεύουμε γράφτηκε το Νοέμβριο του 2022 και παρέμεινε γνωστό σε ένα περιορισμένο κύκλο ανθρώπων. Ωστόσο η κατάλληλη στιγμή για να διαβαστεί είναι τώρα, που όντας αρκετά απομακρυσμένοι από το «επεισόδιο Covid», παρακολουθούμε να εκτυλίσσονται ως κακότεχνα sequel τα «επεισόδια Ουκρανία, Κλιματική αλλαγή, και Παλαιστίνη». O συγγραφέας του κειμένου ήδη από το 2022 μας είχε προειδοποιήσει ότι η τελετή λήξης της πανδημίας θα σήμανε την έναρξη μιας ακόμα πιο επίφοβης για μας εποχής λόγω της ισχύος που προσέλαβαν οι τεχνικές διακυβέρνησης που διαμορφώθηκαν, ωρίμασαν, επιταχύνθηκαν και πολλαπλασιάστηκαν εκείνη την περίοδο.
Hangover, Δεκέμβριος 2023
1. Τα αιτήματα που αφορούν τη διαχείριση της πανδημίας είναι πρωτίστως ιδεολογικά ή φαντασιακά. Αυτό σημαίνει ότι δεν υπάρχει κανένα σταθερό σημείο, για παράδειγμα η ειδίκευση στην επιδημιολογία ή στις ασθένειες του αναπνευστικού συστήματος, που να εγγυάται την ορθότητα του τάδε ή του δείνα αιτήματος. Δεν είναι δύσκολο να φανταστούμε έναν μικροβιοφοβικό ή υστερόβουλο συντονιστή κάποιας επιτροπής μέτρων κατά της πανδημίας του κορωνοϊού, ο οποίος θα επέβαλλε, εάν ήταν στο χέρι του, την επ’ αόριστον μόνιμη χρήση μάσκας σε όλους τους δημόσιους χώρους (και γιατί όχι και στους ιδιωτικούς – αφού σε αυτή την κατεύθυνση κινούνται πλέον τα αιτήματα ορισμένων κρατών προς τους πολίτες τους, π.χ. με την αφορμή της λεγόμενης ενεργειακής κρίσης). Τα αιτήματα είναι πολιτικά, επειδή απαιτούν αυτό που εξαρχής αποκλείστηκε από τους διαχειριστές της πανδημίας: έναν αναστοχασμό σχετικά με κρίσιμες αποφάσεις, ο οποίος αποδέχεται την ύπαρξη μιας γκρίζας ζώνης μεταξύ της επικινδυνότητας του ιού και της κοινωνικής καταστροφής που συνεπάγονται τα μέτρα που επιβλήθηκαν για τη διαχείρισή του. Αντ’ αυτού, η διαχείριση υπήρξε ψηφιακή, on/off, βασισμένη στο κατεξοχήν ψηφιακό συμβάν: τον θάνατο, αντικείμενο ενός παραλυτικού φόβου για τα άτομα των κοινωνιών μας.
2. Ο καθένας μπορεί να επιχειρηματολογήσει αέναα, και εξίσου πειστικά, για οποιαδήποτε θέση ή και αίτημα που αφορά τη διαχείριση της πανδημίας (όπως και για οποιοδήποτε άλλο ζήτημα). Αυτό δεν σημαίνει ότι η ορθολογική επιχειρηματολογία (και η Επιστήμη ως προέκταση, και ταυτόχρονα διαστρέβλωσή της) είναι άχρηστη· σημαίνει όμως ότι δεν είναι παρά ένας παράγοντας, εντέλει περιορισμένης σημασίας, των συμβάντων, της κατανόησής τους και των πράξεων που αντιδρούν σε αυτά. Οι φανατικοί του ορθού λόγου τον κραδαίνουν με παρανοϊκό βλέμμα, τσουβαλιάζοντας αυτούς που διαφωνούν μαζί τους με τον ζουρλομανδύα θέσεων που σχεδόν κανείς δεν υποστηρίζει στ’ αλήθεια. Όπως συμβαίνει σε κάθε αντιδικία, η βάση των θέσεων περί της διαχείρισης δεν θεμελιώνεται στον λόγο, αλλά στα αισθήματα και στις αξίες. Η προπαγάνδιση ορισμένων αξιών (ασφάλεια, «υγεία»,[1] ευταξία, διαφάνεια) από π.χ. τα κυβερνητικά στελέχη δεν κάνει κάποια ιδιαίτερη εντύπωση, αφού συνεχίζει μια γραμμή που γνωρίζουμε καλά. Αυτό που κάνει εντύπωση είναι η ακόμα πιο ακάματη διασπορά τους από, μέχρι πρότινος, θερμούς πολέμιους αυτών των στελεχών. Οι τελευταίοι είναι σαν τους νεοφώτιστους ενός δόγματος, που κάνουν ό,τι μπορούν για να ξεπεράσουν τους παλιότερους σε ζήλο.
3. Το ζήτημα της προέλευσης του ιού είναι πληροφοριακά απροσπέλαστο, και γι’ αυτό καθαυτό αδιάφορο. Αυτό που δεν είναι αδιάφορο είναι ο τρόπος πραγμάτευσής του. Η αρχική εμμονική άρνηση της εργαστηριακής του κατασκευής αντικαταστάθηκε, σιγά σιγά, με μια τάση «επίσημης» τεκμηρίωσης προς αυτήν την κατεύθυνση. Δεν μπορούμε, και δεν θα μάθουμε ποτέ οριστικά αν ο ιός διέρρευσε από κάποιο εργαστήριο, παρήχθη φυσικά, ή οτιδήποτε άλλο. Θα ήμασταν όμως αφελείς για να μη σκεφτούμε το εξής: οι πολεμικές βιομηχανίες των μεγάλων κρατών δεν είναι δυνατόν να έχουν κάποιον ηθικό φραγμό ως προς την ανάπτυξη νέων τεχνολογιών καταστροφής. Παράλληλα, εάν ο ιός πράγματι δημιουργήθηκε σε κάποιο εργαστήρι στην Κίνα, θα ήταν αδύνατον να μη συγκροτήθηκε την ίδια στιγμή ένα πολυπληθές, εξειδικευμένο τμήμα της αντίστοιχης υπηρεσίας που θα αποσκοπεί στη δημιουργία σύγχυσης σχετικά με την προέλευσή του, μέσω της διασποράς ειδήσεων και της παραγωγής επιστημονικής έρευνας. Τέτοιες σκέψεις δεν συνιστούν αντικείμενο απόδειξης, ούτε ηθική καταδίκη· ακολουθούν απλά την κοινή λογική ενός σχετικά πληροφορημένου ανθρώπου του 21ου αιώνα.
4. Η απόλυτη συμμόρφωση σε επιταγές που μετατοπίζονταν 180ο από μέρα σε μέρα, ή που είναι καταφανώς παράλογες, είναι το πιο ανησυχητικό απ’ όλα τα κατάλοιπα της διαχείρισης της πανδημίας. Δεν είναι καθόλου υπερβολικό να παρομοιαστεί δομικά αυτή η κατάσταση με την ανάδυση των ιστορικών φασισμών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα: η κοινωνική πλειοψηφία δείχνει να αδιαφορεί για το γεγονός ότι ο (πρώην δεδηλωμένος ακροδεξιός) υπουργός Υγείας ανακοινώνει –μετά από δύο χρόνια πανδημίας– ότι αλλάζει ο τρόπος καταμέτρησης των θανάτων που σχετίζονται με αυτή, επειδή μέχρι τώρα «υπάρχει ένα μεγάλο ποσοστό ασθενών που πέθαναν από άλλα αίτια και απλώς ήταν θετικά για τον κορονοϊό». Οι υπήκοοι συχνά αδυνατούν να επανέλθουν στις προηγούμενες ντιρεκτίβες και να επανεξετάσουν τη στάση τους σχετικά με την επικινδυνότητα του κορωνοϊού και τα συναφή γεγονότα της παρελθούσας διετίας, ή να πάρουν πίσω όλες τις κραυγές για τα «τρία λεωφορεία νεκρών τη μέρα», τους «αντικοινωνικούς ψέκες», κ.ο.κ. Κανείς δεν μπορεί να προβλέψει μέχρι ποιο σημείο μπορεί να φτάσει αυτό το είδος κομφορμισμού· πάντως ο ορίζοντάς του είναι ζοφερός. Μια κομβική πλευρά της διαχείρισης της πανδημίας είναι και αυτή η γενικευμένη επίθεση στην κοινή αίσθηση, που στέκει παρακολουθώντας ανήμπορη, σαν κτίριο προς κατεδάφιση.
5. Οι «συνωμοσιολογίες» όχι μόνο περιγράφουν κάτι πραγματικό, αλλά μάλιστα θεματοποιούν τον πυρήνα της πολιτικής συνθήκης μας. Η λογοκρισία των «συνωμοσιολογιών» (ασχέτως εάν αυτές, ή τα υποκείμενα που τις εκφέρουν, είναι του πολιτικού μας γούστου), σε συνδυασμό με την ιδεολογία της διαφάνειας, συνιστούν κεντρικά στοιχεία της αντεπανάστασης που έλαβε χώρα σε επίπεδο ιδεολογίας, φαντασιακού και πολιτικών πρακτικών, με καταλύτη τη διαχείριση της πανδημίας. Όσο περισσότερο καταγγέλλονται οι μουρλοί συνωμοσιολόγοι, τόσο περισσότερο θα πρέπει να τους πιστεύουμε. Αλλιώς, θα έπρεπε να θεωρήσουμε ότι τα σκάνδαλα που συνιστούν την κανονική ροή της «πολιτικής πραγματικότητας» είναι όλα μεθοδευμένες συκοφαντίες (περίπτωση άλλωστε στην οποία πάλι θα είχαμε να κάνουμε με συνωμοσίες (-:). Το γεγονός ότι οι «συνωμοσιολόγοι» τύπου 666 μπορεί ενίοτε να βρίσκονται σε παραλήρημα, ή να αδυνατούν να στηρίξουν ένα στέρεο επιχείρημα, δεν αναιρεί το γεγονός ότι η σκέψη, ή μάλλον το αίσθημά τους, βρίσκονται σε γενικές γραμμές στη σωστή κατεύθυνση. Αρκεί να δούμε κάποια να δέχεται τα πυρά των ορθοφρονούντων και των σωστοπλευράκηδων για να συμπεράνουμε εύλογα ότι αυτά που λέει περιέχουν αλήθεια, και ότι χρήζει υπεράσπισης.
6. Συναφώς, το γεγονός ότι η διαχείριση της πανδημίας έδωσε μια τόσο εξωφρενική ώθηση στην «ψηφιακή επανάσταση» είναι και πάλι το αποτέλεσμα μιας πρωτόγνωρης ευκαιρίας υλοποίησης φαντασιώσεων και σχεδιασμών που εξυφαίνονται και βρέχουν κρεβάτια CEOs εδώ και χρόνια. Εάν ο φανταστικός μας πρόεδρος υγειονομικής επιτροπής κατόρθωνε να επιβάλλει τη χρήση μάσκας παντού και πάντοτε, η ζωή στο metaverse (προς το παρόν η πιο πρόσφορη αλληγορία της εποχής μας για τη μεταφορά της ζωής στη γενικευμένη προσομοίωση) θα φάνταζε αναπόφευκτα πιο ελκυστική. Τα οφέλη της κυριάρχησης του ψηφιακού επί του ενσώματου για τις συνομαδώσεις που κατόρθωσαν την πρωταρχική συσσώρευση σε αυτόν τον τομέα (GAFAM κ.ά.) δεν χρειάζεται να αναλυθούν· το ίδιο ισχύει και για τα οφέλη της για μεγάλη πλειοψηφία της κυρίαρχης τάξης, των κρατικών θεσμών, κ.λπ. Ας σημειωθεί όμως ότι το ψηφιακό προσφέρει μια σημαντικότατη υπηρεσία και στους υπηκόους: έναν κόσμο εν μέρει υπό τον έλεγχό τους, στον οποίο είναι σε θέση να πράξουν, για παράδειγμα να τσακωθούν αέναα με ημιαγνώστους – ακόμη κι αν οι εκεί πράξεις τους αφορούν σχεδόν αποκλειστικά τον εν λόγω μικρόκοσμο. Αυτό το πράττειν είναι κάτι σαν το αντίθετο της πολιτικής με την τετριμμένη έννοια. Παράπλευρη απώλεια της ψηφιοποίησης είναι βέβαια και η μετατροπή του βίου σε σύνολο υπηρεσιών· τυπικό το παράδειγμα της πανδημικής ντελιβεροποίησης όλων των αναγκών, από τις πρώτες μέχρι τις νιοστές.
7. Η επιχείρηση εμβολιασμού, όπως όλες οι ήπιες θεσμικές ανατροπές (δηλαδή οι μη εφαρμοσμένες με μαζική άσκηση σωματικής βίας στον πληθυσμό), θα καταγραφεί στη μελλοντική ιστορία με πιο αντικειμενικό τρόπο από αυτόν με τον οποίο αντιμετωπίζεται τώρα. Πιθανότατα μάλιστα θα καταστεί αντικείμενο μαζικής κριτικής μόλις γίνει, σε λίγα χρόνια, σειρά στο Netflix. Η σκέψη αυτή είναι μεν κάπως παρηγορητική, μα δεν αλλάζει την ουσία του ιστορικού αυτού συμβάντος, το οποίο μπορεί να περιγραφεί εν συντομία ως εξής: το σύμπλεγμα 1) των φαρμακευτικών εταιρειών, με δομικό σκοπό το κέρδος, 2) των οργανισμών υγείας, με δομικό σκοπό την επίρρωση της θεσμικής τους ισχύος και της εξάπλωσης της ιδεολογίας τους, εντός της οποίας η υγεία και η ασφάλεια συμφύρονται πλήρως, 3) των κρατικών οντοτήτων, οι οποίες διοικούνται σε μεγάλο βαθμό από ανθρώπους των οποίων οι στοχεύσεις είναι παρόμοιες με αυτές των 1 & 2, και 4) των πληθυσμών που περιγράφηκαν παραπάνω στη θέση 4. οδήγησαν στην εξής πρακτική: μια πειραματική τεχνολογία,[2] οι περιγραφές της οποίας από τους κατασκευαστές της δεν έπαψαν να διαφοροποιούνται μήνα με τον μήνα (ως σταδιακή απομείωση των θετικών προσδοκιών με τις οποίες επενδύεται), η οποία είχε μια, δεδομένων όλων των παραγόντων, ευεργετική επίδραση στα τμήματα του πληθυσμού που κινδύνευαν άμεσα από την COVID-19 (κυρίως υπερήλικες, ανοσοκατεσταλμένοι, χρόνια νοσούντες, κ.λπ.), ενώ ταυτόχρονα επέφερε δυνητικά βλάβες στα τμήματα που δεν κινδύνευαν επί της ουσίας από αυτήν την ασθένεια (ιδίως παιδιά, νέοι και υγιείς νέοι μεσήλικες που εμβολιάστηκαν επανειλημμένα για μια ασθένεια την οποία περνούν στη συντριπτική τους πλειοψηφία ασυμπτωματικά), χρησιμοποιήθηκε καταχρηστικά στο μεγαλύτερο μέρος του παγκόσμιου πληθυσμού, με άγνωστες συνέπειες σε ανθρώπους οι οποίοι, δεδομένων όλων των παραγόντων, δεν είχαν κανέναν λόγο να την επιλέξουν, και πολλοί εκ των οποίων δεν θα την επέλεγαν εάν η χρήση της ήταν προαιρετική. (Η χρήση δεν είναι προαιρετική, με την ίδια έννοια που ένας προλετάριος δεν έχει την «επιλογή» να μην εργαστεί σε μια σκατοδουλειά.) Η καταστροφική αυτή έκβαση είχε ως αποτέλεσμα: 1) κολοσσιαία κέρδη χωρίς ρίσκο για τις φαρμακευτικές βιομηχανίες (εγγυημένα για αρκετά ακόμη χρόνια εμβολίων πεταμένων στις χωματερές), 2) τεράστια ιδεολογική και θεσμική ενίσχυση για τους οργανισμούς υγείας, 3) την αίσθηση πως όλα είναι δυνατά για τους κρατικούς φορείς και τους λοιπούς ασκούντες την εξουσία στο επίπεδο των υιοθετούμενων πολιτικών, και 4) την εμπέδωση αυτής της παντοδυναμίας, και της παρεπόμενης περαιτέρω παραίτησης από τον οποιοδήποτε έλεγχο επί των ζωών τους, σε τεράστια κομμάτια του πληθυσμού. Ας σκεφτούμε εφεξής τις κορωνομεταλλάξεις ως νέες αγορές, με τα αντίστοιχα προϊόντα, τα οποία παράγονται και πιστοποιούνται με fast track διαδικασίες. Εάν ο παράγοντας των πραγματικά αστρονομικών κερδών απουσίαζε, θα μπορούσαμε ίσως να είμαστε κι εμείς λιγότερο καχύποπτοι με την «επιχείρηση ελευθερία».
8. Συναφώς, ποικίλες άλλες τεχνολογίες που χρησιμοποιήθηκαν σε κλίμακα παρεμφερή με αυτή του εμβολιασμού έχουν τώρα λάβει το πράσινο φως για γενική χρήση. Για παράδειγμα, και όπως έχει ήδη γίνει προφανές, η απαγόρευση κυκλοφορίας, δηλαδή ένα μέτρο που μέχρι τώρα είχε γνωρίσει ιστορική χρήση μόνο σε περιπτώσεις καταστροφών που συνεπάγονται άμεσο και αδιάκριτο κίνδυνο για τις ζωές του πληθυσμού (με κυριότερο παράδειγμα την ενεργή χερσαία πολεμική αντιπαράθεση), και το οποίο δεν αποτελούσε τμήμα των προσχεδιασμένων στρατηγικών αντιμετώπισης πανδημιών κανενός θεσμού ή κράτους, χρησιμοποιείται πλέον ως απάντηση σε μια σειρά από συμβάντα: κίνδυνος για πυρκαγιά, έντονα καιρικά φαινόμενα, διαδηλώσεις· στο μέλλον απαγόρευση κυκλοφορίας Ι.Χ. σε συγκεκριμένες μέρες, απαγόρευση για ποικίλα υγειονομικά φαινόμενα, κ.ο.κ. Το ίδιο μπορεί να υποστηριχθεί και για τον έλεγχο πιστοποιητικών για διάφορους λόγους, για την υποχρεωτική χρήση ψηφιακών μέσων για μια σειρά από δραστηριότητες, για τη χρήση μάσκας ασχέτως του κορωνοϊού, κ.ο.κ.· άλλωστε ήδη παρακολουθούμε τη σταδιακή κοβιντοποίηση της γρίπης και του RSV. Η «πολιτική προστασία», ως θεσμικός φορέας του φαντασιακού του ρίσκου, αναδεικνύεται σε βασικό πυλώνα του αφηγήματος και των αναδιαρθρώσεων της εποχής μας – οι κίνδυνοι για τους οποίους περιμένει κανείς να βρει κρατικά φυλλάδια στον υαλοκαθαριστήρα και μηνύματα στο κινητό δεν έχουν από τα πριν κάποιο όριο.
9. Δεν πρέπει φυσικά να υποτιμηθούν οι επιπτώσεις της τελευταίας διετίας στην υγεία με τη στενή έννοια. Καταρχάς υπάρχουν οι επιπτώσεις του ίδιου του κορωνοϊού, συμπεριλαμβανομένου του λεγόμενου long covid· ωστόσο δεν είναι τόσο σίγουρο ότι η μεγαλύτερη ζημιά, στο επίπεδο της υγείας, οφείλεται στον κορωνοϊό. Μια σειρά από παράγοντες επηρεάζουν αρνητικά τόσο την ατομική όσο και την κοινωνική υγεία. Σε αυτούς θα πρέπει οπωσδήποτε να συμπεριλάβουμε: τις εν πολλοίς άγνωστες μέχρι τώρα παρενέργειες του μαζικού εμβολιασμού, στις οποίες περιλαμβάνονται π.χ. αναπάντεχες αλλαγές στους τρόπους με τους οποίους αντιδρά το ανοσοποιητικό σύστημα στη νόσηση όχι μόνο με Covid-19, αλλά και με άλλες κοινές ασθένειες· τη σημαντική υποχώρηση των δυνατοτήτων του ανοσοποιητικού συστήματος πολλών ατόμων, λόγω εγκλεισμού, εμβολίου, νόσησης ή/και παρατεταμένης χρήσης μάσκας (παράδειγμα παράπλευρης απώλειας: το γεγονός ότι οι ενήλικες έπαψαν να αρρωσταίνουν από ιώσεις κατά τη διάρκεια των εγκλεισμών τείνει τώρα να απογειώσει τα ποσοστά επικίνδυνότερης νόσησης βρεφών)· την εξαιρετικά μειωμένη πρόσβαση στο σύστημα υγείας για λόγους μη σχετιζόμενους με τον κορωνοϊό κατά τη διάρκεια της πανδημίας (που συνοδεύεται από αυξανόμενο δισταγμό για επίσκεψη σε νοσοκομεία), σε συνδυασμό με τη συνεχιζόμενη επίθεση που αυτό δέχεται, η οποία καθόλου δεν έχει απομειωθεί από τη ρητορική του ανατίμηση κατά τη διάρκεια της πανδημίας· την επίδραση της μαζικής κατάθλιψης και της λίγο πολύ γενικευμένης απόγνωσης στην οποία οδηγήθηκαν μεγάλα τμήματα του πληθυσμού καθ’ όλη αυτή την περίοδο· και φυσικά, τις επιπτώσεις στην υγεία της αλυσίδας «κρίσεων» (οικονομική, ενεργειακή, πολιτική, κ.ο.κ.) η οποία πυροδοτήθηκε από τη διαχείριση της πανδημίας. Έρχεται στον νου το χαρακτηριστικό disclaimer που συνόδευε ορισμένες από τις αρχικές μελέτες που προωθούσαν τη λύση του μαζικού εγκλεισμού: «δεν μπορούμε να προσφέρουμε κάποια εκτίμηση για τις παράπλευρες επιπτώσεις των μέτρων που προτείνουμε, οι οποίες θα είναι σίγουρα σημαντικές» – disclaimer που συμπεριλήφθηκε αυτούσιο στις συμφωνίες των κρατών με τις φαρμακευτικές.
10. Τα παραπάνω συναρτώνται και με μία κεφαλαιώδη πολιτική τεχνολογία η οποία, αν και μπορεί να θεωρηθεί προαιώνια, χαρακτηρίζει παράλληλα την εποχή μας με ειδικό τρόπο: τη διασπορά σύγχυσης. Αυτή μπορεί να διακριθεί σε δύο σκέλη: 1) τη γενική σύγχυση που απορρέει από τον τρόπο λειτουργίας των κοινωνιών μας (ασταμάτητη εξάπλωση της γραφειοκρατίας, βαθιά εξάρτηση από τις «αγορές» και το κράτος, ηγεμονία της λογικής του πιστωτικού κεφαλαίου, τρομακτική αύξηση άγχους της καθημερινότητας) και τον ψηφιακό αναδιπλασιασμό της καθημερινής ζωής (το ψηφιακό ως κατεξοχήν φορέας σύγχυσης), και 2) την ειδική, εμπρόθετη πολιτική σύγχυση ως απόρροια της μανατζερίστικης λογικής που έχει κυριαρχήσει στο modus operandi όλων των θεσμών (αλλά και του εαυτού). Δεν πρέπει να υποτιμήσουμε τον δεύτερο παράγοντα, ο οποίος παρουσιάζεται ανάγλυφα στις μεθόδους αντίδρασης της κυβέρνησης Μητσοτάκη σε κάθε κρίση που προκύπτει: μια σειρά από υπολογισμένα βήματα, των οποίων την πανταχού διάδοση εγγυάται η μιντιακή παντοκρατορία της, διαλύουν το κάθε σκάνδαλο, αποκάλυψη, ανικανότητα, υστεροβουλία, κ.ο.κ. σε ρητορικές θέσεις που αν τις λάβει κανείς στο σύνολό τους, θα θεωρούσε σίγουρα πως πρόκειται για τον λόγο ενός παλαβού. Η επίθεση στην κοινή αίσθηση που αναφέραμε παραπάνω συνδέεται με αυτή τη διασπορά σύγχυσης· και το ίδιο ισχύει για την αμέριστη υιοθέτηση της καταστροφολογίας ως αρχικής αντίδρασης σε οποιοδήποτε συμβάν: ο κορωνοϊός ως πανούκλα, ο πόλεμος στην Ουκρανία ως προεόρτια πυρηνικού πολέμου, ο Trump ως στρατηλάτης του επικείμενου ένοπλου εμφυλίου, κ.ο.κ. Η σύγχυση ως το ζυμάρι του κρισιακού μοντέλου διακυβέρνησης.
11. Η διαχείριση της πανδημίας αποκρυστάλλωσε οριστικά τον χαρακτήρα της δημόσιας σφαίρας ως παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος. Μετά από τα προηγούμενα χρόνια, κατά τα οποία τα δίπολα μνημονιακοί-αντιμνημονιακοί, πλατείες-αντιπλατείες, ΣΥΡΙΖΑ-αντιΣΥΡΙΖΑ, ΝΑΙ-ΟΧΙ, κ.ο.κ. κυριαρχούσαν όλο και περισσότερο στον δημόσιο λόγο, το νέο δίπολο καταφασκόντων-αρνητών ταυτόχρονα τα επισκίασε και τα αναβίβασε στο βασικό εργαλείο κατανόησης των συλλογικών –εν μέρει και των προσωπικών– κοινωνικών σχέσεων. Η παράδοση της σκυτάλης από τους «ψεκασμένους» στους «πουτινικούς» είναι προέκταση αυτής της αποκρυστάλλωσης, και δεν υπάρχει αμφιβολία ότι παρόμοια δίπολα θα κυριαρχούν εφεξής σε ό,τι αφορά όλα τα μείζονα δημόσια ζητήματα, όπως η «δημοσιονομική σταθερότητα» και η κλιματική κρίση.
11β. Η δε ιδεοληπτική επίκληση της ατομικής ευθύνης συνιστά τον ακρογωνιαίο λίθο για την εγκαθίδρυση αυτού του καθεστώτος. Πρέπει να τονιστεί αυτό το σημείο: η ατομική ευθύνη δεν πρέπει να ιδωθεί ως γενική ηθική αρχή, αλλά ως πολιτική έννοια με διακριτή γενεαλογία, πολιτική προέλευση και συγκεκριμένα χαρακτηριστικά· δεν αφορά μια γενική στάση που χαρακτηρίζει υπεριστορικά το σύνολο των ανθρώπινων σχέσεων, αλλά μια ορισμένη σχέση μεταξύ υπηκόου, κράτους και αγοράς. Η ατομική ευθύνη είναι ένας εννοιολογικός-πολιτισμικός αρμός επί του οποίου προσδένεται το σύνολο των νεοφιλελεύθερων πολιτικών στρατηγικών και τακτικών. Πρέπει να είμαστε εχθρικοί απέναντι σε αυτή την ατομική ευθύνη, όπως και απέναντι στην επίκληση της έννοιας του πολέμου, ή στην ψυχαναγκαστική προσκόλληση σε θεματικές (πανδημία, Ουκρανία, κ.ο.κ.)· δίχως όμως να πέφτουμε στην παγίδα της διαρκούς πολεμικής αντιπαράθεσης και της κριτικομανίας.
12. Συνδυάζοντας ορισμένες από τις παραπάνω σκέψεις (φανατισμός του «ορθολογισμού», επίθεση στην κοινή αίσθηση και απογείωση παραλογισμού, σύγχυση και ασάφεια, μανία με την πολεμική και λόγοι μηδενικού αθροίσματος), η έλλειψη αναστοχασμού περί του τι ακριβώς συνέβη, και ποια ήταν η θέση της καθεμιάς και του καθενός κατά την τελευταία διετία, παρουσιάζεται εξαιρετικά δυσοίωνη. Τελικά αυτοί που υποστήριζαν εμμονικά τα μέτρα ήταν εναντίον τους· τα lockdowns δεν υπήρχαν ακριβώς ως τέτοια γιατί δεν εφαρμόστηκαν αυστηρά, αλλά άμα εφαρμόζονταν ακόμη πιο αυστηρά θα έσωζαν κι άλλες ζωές (οι ζωές-για-σώσιμο είναι εξ ορισμού απροσμέτρητες)· οι αρνητικές επιπτώσεις τους ήταν αναπόφευκτες ασχέτως του εάν τα υποστηρίζαμε, και επιπλέον χωρίς αυτά οι εκατόμβες νεκρών θα ήταν αδιανόητες· ο κόσμος ήταν σε πανικό και χρειάζονταν δραστικά μέτρα, ασχέτως αν ο κόσμος ήταν σε πανικό λόγω των μέτρων· κ.ο.κ. Οι απλές καθημερινές αντιδράσεις των πυρετωδών υπέρμαχων του ορθού λόγου δείχνουν ότι –στο επίπεδο της καθημερινής συμπεριφοράς– αδιαφόρησαν από ένα σημείο και μετά, όπως όλος ο κόσμος, για τον κίνδυνο μόλυνσης. Κατ’ επέκταση, οι καχύποπτοι σαν κι εμάς μετατράπηκαν πάλι από εγκληματίες κατά της κοινωνίας σε λίγο πολύ κανονικούς πολίτες. Ταυτόχρονα, η ίδια κίνηση προς την αντίθετη φορά μάς συστήνει τον ανθρωπότυπο του τριαντάρη που φοράει μάσκα καλοκαιριάτικα μόνος του βολτάροντας με τα πόδια σε δρόμους χωρίς κίνηση. Σε κάθε περίπτωση, ένα παλιό, καλό «παιδιά μας πιάσανε μαλάκες» φαντάζει τελείως αδύνατον.
13. Η πλειονότητα των παραπάνω θέσεων διατηρούν μια προνομιακή σχέση με την κοινωνία και τους θεσμούς των ΗΠΑ. Ο ακραιφνής διπολισμός της πολιτικής ζωής αντικατοπτρίζει το δίπολο της αναδυόμενης alt-right και των πωρωμένων, αντικοινωνικών φιλελεύθερων ελίτ του δημοκρατικού κόμματος· ο «πόλεμος ενάντια στον αόρατο εχθρό» αντικατοπτρίζει την πολεμική ρητορική με τις αμέτρητες εφαρμογές εδώ και δεκαετίες («κανονικοί» πόλεμοι, αλλά και πόλεμος ενάντια στο κάπνισμα, το έγκλημα, τα ναρκωτικά, κ.ο.κ.)· η εμμονή με την «υγεία» αντικατοπτρίζει τον υγιεινιστικό πουριτανισμό της αμερικανικής κοινωνίας· οι παράγοντες της διασποράς σύγχυσης, όπως και τα συναφή εγχειρίδια πολιτικής στρατηγικής, προέρχονται εν πολλοίς από την πολιτική κουλτούρα των ΗΠΑ· εκεί θα βρούμε τόσο τους αρχετυπικούς τρελούς «συνωμοσιολόγους» όσο και τους θεόσταλτους και μη λογοκριτές τους· η θεαματική αναπαράσταση της καταστροφής είναι το ψωμοτύρι της αμερικανικής κοινωνίας, και το ίδιο ισχύει για την νανουριστική μιντιακή χαλάρωση από την φρικώδη καθημερινότητα (η άνοδος της «ποπ κουλτούρας»)· και τα λοιπά. Ο παλιακός αντιιμπεριαλισμός, παρότι συνεχίζει βεβαίως να περιέχει στοιχεία αλήθειας, δεν ανταποκρίνεται στα αιτήματά μας – έχουμε ανάγκη από έναν αναβαθμισμένο αντιαμερικανισμό.
14. Δεν θεωρούμε καθόλου πως οι αιτίες των όσων αναφέρθηκαν στο παρόν κείμενο περιορίζονται στη διαχείριση της πανδημίας. Είναι σαφές πως όλες οι περιγραφόμενες καταστάσεις, τεχνολογίες, έννοιες κ.λπ. βρίσκονταν ήδη σε προχωρημένο στάδιο ωρίμανσης. Ωστόσο η διαχείριση της πανδημίας λειτούργησε καταλυτικά ως προς την πρωτόγνωρη πραγμάτωσή τους, σε βαθμό ποιοτικής μεταβολής, ώστε να μην πρόκειται πλέον καθόλου για τα ίδια πράγματα. Το ότι έχουμε εισέλθει σε έναν καινούριο κόσμο, όπου οι ζωές μας είναι κατά γενική ομολογία χειρότερες από πριν, νομίζουμε πως θεωρείται πλέον κοινός τόπος. Εάν δεν καταφέρουμε να κατανοήσουμε και να αξιολογήσουμε τις αιτίες αυτής της θεαματικής επιδείνωσης, δεν θα διαθέτουμε κανένα έδαφος για μια υπαρξιακή, έστω, ανακατάληψή της.
πί, Νοέμβρης ‘22
~*~
[1] Ο όρος τίθεται σε εισαγωγικά λόγω της ύπαρξης εναλλακτικών περί του τι μπορεί να σημαίνει. Εδώ εννοούμε την πάση θυσία επιβίωση του μέγιστου αριθμού ατόμων: ψηφιακή αντίληψη της υγείας.
[2] Στην περίπτωση αυτή, τεχνολογία με δύο έννοιες: 1) κυριολεκτικό προϊόν της τεχνοεπιστήμης, και 2) κοινωνική πρακτική.